Cộng đồng là một tập hợp dân cư sinh sống trên cùng một lãnh thổ, có một ý thức, tình cảm về sự thống nhất và khả năng tham gia những hoạt động mang tính tập thể ⁽¹⁾. Bởi tùy thuộc vào “ý thức, tình cảm về sự thống nhất” và “khả năng tham gia mang tính tập thể” nên có thể có nhiều kiểu loại cộng đồng khác nhau, tùy theo cách phân chia, như phân chia theo sở thích (cộng đồng thiện nguyện, cộng đồng những người yêu thích động vật…), theo hoạt động nghề nghiệp (cộng đồng doanh nghiệp, cộng đồng giáo viên…), theo mối quan hệ ruột thịt (cộng đồng gia đình, dòng tộc…), theo lĩnh vực hoạt động chính trị (đảng phái, các tổ chức chính trị - xã hội…)… Ngày nay, trong bối cảnh xã hội mới, với sự mở rộng không gian tương tác của con người do tác động của toàn cầu hóa, công nghệ thông tin, cá nhân có thể gia nhập vào nhiều loại hình cộng đồng khác nhau, đa dạng hơn, kể cả cộng đồng mạng internet (facebook, zalo, twitter…). Từ cộng đồng mạng internet lại có thể phân chia theo cộng đồng sở thích, cộng đồng nghề nghiệp… Các nhà nghiên cứu cho rằng, ở Việt Nam, các nhóm cộng đồng sớm được hình thành và gắn chặt với đặc trưng chính trị, kinh tế, xã hội truyền thống, đóng vai trò quan trọng đối với quá trình phát triển, tạo nên bản sắc và tính cộng đồng của mỗi địa phương ⁽²⁾.

Kể từ khi đại dịch COVID-19 xuất hiện, các cộng đồng địa phương với hạt nhân là các tổ chức chính trị - xã hội (hội phụ nữ, đoàn thanh niên, hội nông dân, hội người cao tuổi, hội cựu chiến binh…), cộng đồng doanh nghiệp, cộng đồng thiện nguyện, cộng đồng hộ gia đình đã và đang tham gia đóng góp vào thành quả của công tác phòng, chống dịch bệnh COVID-19 do Đảng và Nhà nước ta lãnh đạo.

Một số kết quả và hạn chế

Kể từ đầu dịch bệnh COVID-19 đến nay, Việt Nam đã được Tổ chức Y tế thế giới đánh giá là một trong những quốc gia có nhiều nỗ lực trong kiểm soát dịch bệnh. Có được kết quả này là do sự lãnh đạo sát sao, quyết liệt của Đảng và Nhà nước, sự tham gia có trách nhiệm của các lực lượng tuyến đầu, cùng sự đóng góp của các tổ chức cộng đồng ở địa phương, như cộng đồng tổ chức chính trị - xã hội, cộng đồng doanh nghiệp, cộng đồng hộ gia đình…

Khi làn sóng dịch bệnh tràn vào, Đảng và Nhà nước ta đã thường xuyên chỉ đạo sát sao, quyết liệt, chủ động, kịp thời thực hiện các biện pháp mạnh mẽ để phòng, chống, ngăn chặn dịch bệnh, với tư tưởng nhất quán, xuyên suốt là “chống dịch như chống giặc”, kiên định thực hiện “mục tiêu kép” phòng, chống dịch hiệu quả, đồng thời phát triển kinh tế, chăm lo đời sống, bảo vệ sức khỏe nhân dân. Trong hoạt động phòng, chống dịch COVID-19, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh: “Hiện nay, tình hình đại dịch COVID-19 vẫn đang diễn biến rất phức tạp, tốc độ lây lan rất nhanh, gây tổn hại lớn về sức khoẻ và tính mạng của người dân, ảnh hưởng nghiêm trọng đến kinh tế - xã hội và mọi mặt của đời sống. Với tinh thần “chống dịch như chống giặc”, bảo vệ sức khoẻ, tính mạng của nhân dân là trên hết, trước hết, tôi đề nghị Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức thành viên cùng toàn thể các tầng lớp nhân dân cùng đồng lòng nhất trí cao nhất tham gia phòng, chống dịch với tinh thần: Chúng ta đã cố gắng càng cố gắng hơn nữa; đã đoàn kết càng đoàn kết hơn nữa; đã quyết tâm càng quyết tâm cao hơn nữa; toàn dân tộc muôn người như một, đồng lòng cùng Đảng, Chính phủ, các cấp, các ngành tìm mọi cách quyết ngăn chặn, đẩy lùi bằng được, không để dịch lan rộng, bùng phát trong cộng đồng, bảo vệ sức khoẻ, tính mạng và chăm lo tốt nhất cho đời sống của nhân dân” ⁽³⁾.

Cụ thể hóa chủ trương, đường lối của Đảng, Chính phủ đã ban hành nhiều chỉ thị, kế hoạch… nhằm nâng cao hiệu quả phòng, chống dịch. Đặc biệt là ngày 23-8-2021, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã ký ban hành Công điện số 1102/CĐ-TTg, “Về việc tăng cường các biện pháp phòng, chống dịch COVID-19 trên toàn quốc” chỉ rõ phải nhanh chóng ngăn chặn, đẩy lùi, kiểm soát dịch bệnh, bảo vệ sức khỏe, tính mạng của nhân dân là trên hết; cần tập trung lãnh đạo, chỉ đạo và đẩy mạnh huy động sự tham gia của nhân dân. “Kết hợp linh hoạt, hiệu quả giữa tập trung chỉ đạo và phân cấp thực hiện, bảo đảm đáp ứng các yêu cầu về phòng, chống dịch và phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phương. Lấy xã, phường, thị trấn là “pháo đài”, người dân là “chiến sĩ”, là trung tâm phục vụ, là chủ thể phòng, chống dịch. Sự tham gia, chấp hành, tuân thủ quy định của người dân đóng vai trò quyết định thành công trong phòng, chống dịch; đây là trách nhiệm, là nghĩa vụ và quyền lợi của mỗi người dân để bảo vệ sức khỏe cho chính mình, gia đình mình và cộng đồng" ⁽⁴⁾.

Chiến thắng dịch bệnh là chiến thắng của nhân dân

“Kịch bản” phòng, chống dịch của Việt Nam dựa trên sức mạnh tổng lực, với định hướng của Đảng, chỉ đạo của Chính phủ, sự vào cuộc của các cấp, bộ, ngành... Với vị trí, vai trò của mình, mỗi cộng đồng đã đồng thuận cao với chủ trương, chính sách phòng, chống dịch của Đảng và Nhà nước, quyết tâm sớm đẩy lùi dịch bệnh. Ở các địa phương có dịch cũng như chưa có dịch, các cộng đồng chính trị - xã hội, như hội phụ nữ, đoàn thanh niên, hội nông dân, hội cựu chiến binh, hội người cao tuổi, hội chữ thập đỏ… tích cực tham gia phong trào phòng, chống dịch bằng các hoạt động thiết thực, như tuyên truyền, vận động hội viên cam kết thực hiện nghiêm các quy định của Nhà nước trong phòng, chống dịch bệnh; tích cực tham gia vào các tổ phòng, chống dịch bệnh COVID-19 cộng đồng, các chốt kiểm soát dịch bệnh; "giải cứu nông sản" cho nông dân các địa phương trên cả nước; ủng hộ, tặng trang thiết bị y tế, lương thực, thực phẩm cho người dân và lực lượng tuyến đầu ở các vùng dịch. Nhiều doanh nghiệp sẵn sàng tạm ngừng sản xuất, kinh doanh để bảo đảm an toàn cho người lao động và cộng đồng, tham gia đóng góp tài chính, vật lực cho hoạt động phòng, chống dịch, thực hiện các hoạt động trợ giúp xã hội cho các nhóm yếu thế... Nhiều tổ chức xã hội thiện nguyện ở địa phương… đã đăng ký làm tình nguyện ra tuyến đầu phòng, chống dịch ⁽⁵⁾. Một số hội thiện nguyện đã tổ chức quyên góp tài chính, ủng hộ vật chất, tiêu thụ hàng hóa nông sản qua mạng zalo, facebook, động viên tinh thần đối với nhân dân địa phương vùng dịch, tự nguyện tham gia vào các chốt kiểm soát dịch bệnh ở cộng đồng. Các hộ gia đình cũng chấp hành quy định phòng, chống dịch; tích cực tham gia đóng góp kinh phí, ngày công vào hoạt động phòng, chống và ngăn chặn dịch bệnh. Thành viên của nhiều tổ chức cộng đồng thiện nguyện đã không phân biệt tuổi tác xung phong tham gia phòng, chống dịch; có những cụ già trên 70 tuổi, có những em nhỏ bỏ ống heo để dành quyên góp ủng hộ Quỹ vắc-xin phòng, chống dịch, nhắn tin hưởng ứng lời kêu gọi tham gia chung sức phòng, chống dịch ⁽⁶⁾, cùng nhiều tấm gương điển hình khác.

Tuy nhiên, bên cạnh sự nỗ lực, còn không ít đơn vị, cá nhân trong cộng đồng vi phạm các quy định trong phòng, chống dịch bệnh COVID-19, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến công tác phòng, chống dịch của đất nước. Có không ít doanh nghiệp, cơ sở sản xuất vẫn chưa bảo đảm tuyệt đối an toàn trong phòng, chống dịch bệnh; một số tổ chức cộng đồng chưa chấp hành nghiêm quy định phòng, chống dịch làm lây dịch bệnh. Điển hình là Hội truyền giáo Phục hưng ở Thành phố Hồ Chí Minh đã không chấp hành tốt quy định về phòng, chống dịch để lây lan dịch ra cộng đồng. Một số trường hợp chống lại lực lượng chức năng kiểm soát dịch bệnh; tung tin sai lệch về diễn biến và biện pháp phòng, chống dịch bệnh, gây ảnh hưởng đến tâm lý người dân, ảnh hưởng đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội… Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã đề cập đến một số hạn chế trong phòng, chống dịch ở các địa phương, trong đó có nguyên nhân đến từ các tổ chức cộng đồng, như vẫn còn hiện tượng chủ quan, lơ là, mất cảnh giác ở một số nơi. Việc kiểm tra, giám sát còn sơ hở. Tại một số điểm xét nghiệm, tiêm vaccine còn xảy ra chen lấn; tại nhiều nơi, tổ COVID cộng đồng hoạt động chưa hiệu quả, thậm chí chưa có...

Giải pháp thời gian tới

Trong thời gian tới, dịch bệnh vẫn còn diễn biến khó lường, do đó, cần phát huy hơn nữa vai trò của các cộng đồng trong phòng, chống dịch bệnh COVID-19 và thực hiện một số giải pháp:

Thứ nhất, nâng cao nhận thức và vai trò các tổ chức chính trị - xã hội.

Các tổ chức chính trị - xã hội, đặc biệt là những người đứng đầu, như bí thư chi bộ, trưởng thôn, ấp, bản, khu dân cư cần nhận thức được vai trò, vị trí quan trọng của mình trong phòng, chống dịch bệnh; linh hoạt, đề xuất sáng kiến phù hợp với phòng, chống dịch bệnh ở địa phương; huy động nguồn lực của các cộng đồng khác trong ngăn chặn dịch bệnh, phát huy triệt để thế mạnh của từng cộng đồng, tránh tâm lý bị động, trông chờ. Chủ động xây dựng các kịch bản ứng phó phù hợp với diễn biến dịch bệnh, chuẩn bị cơ sở vật chất, trang thiết bị và huy động tối đa các nguồn lực tại chỗ để thực hiện có hiệu quả công tác phòng, chống dịch. Tiếp tục triển khai nhanh chóng, hiệu quả các gói hỗ trợ, đồng thời huy động và tổ chức tốt các hoạt động cộng đồng, trợ giúp xã hội cho các nhóm bị ảnh hưởng trong bối cảnh dịch bệnh và giãn cách, cách ly xã hội để người dân yên tâm, đồng lòng quyết tâm chống dịch, tránh được hệ lụy xã hội xấu. Chuẩn bị những kịch bản và chiến lược mới có tính thích ứng cao trong bối cảnh dịch diễn biến phức tạp và khi dịch được đẩy lùi, đưa các hoạt động kinh tế - xã hội ở địa phương trở lại trạng thái bình thường mới.

Thứ hai, đẩy mạnh việc thực hiện trách nhiệm xã hội của cộng đồng doanh nghiệp.

Cộng đồng doanh nghiệp cần xây dựng kịch bản sản xuất, kinh doanh có tính thích ứng cao với bối cảnh dịch bệnh, bảo đảm an toàn trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tránh nguy cơ lây lan dịch bệnh. Thực hiện tốt trách nhiệm xã hội, đồng hành với chính quyền, tổ chức chính trị - xã hội và các tổ chức xã hội khác trong việc triển khai các chính sách hỗ trợ kịp thời cho người lao động là người địa phương cũng như ngoài địa phương khi tạm dừng sản xuất. Chủ động đưa ra những “kịch bản” và chiến lược đẩy mạnh hoạt động sản xuất, kinh doanh an toàn, hiệu quả khi dịch bệnh được đẩy lùi. 

Thứ ba, phát huy hơn nữa vai trò tham gia của các cộng đồng thiện nguyện.

Các cộng đồng thiện nguyện cần chủ động, đoàn kết và phát huy hơn nữa tính tự nguyện, tinh thần tự quản, tương thân, tương ái trong tham gia phòng, chống dịch và trợ giúp xã hội. Các cộng đồng thiện nguyện kết hợp chặt chẽ hơn nữa với các nhân vật có uy tín trong các cộng đồng (già làng, trưởng dòng tộc, tổ trưởng tổ tự quản khu dân cư, khu phố…), với chính quyền và các tổ chức chính trị - xã hội đóng góp mọi nguồn lực vật chất, tinh thần trong hoạt động phòng, chống dịch bệnh và triển khai hiệu quả hơn nữa các hoạt động thiện nguyện đến các nhóm yếu thế trong cộng đồng. Tránh tình trạng tự chủ quá mức, thiếu phối hợp, gây ảnh hưởng tới các hoạt động trợ giúp xã hội, thiện nguyện. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức, vận động thành viên trong nhóm tuân thủ các quy định về phòng, chống dịch; giám sát, phát hiện các hành vi lệch lạc, vi phạm pháp luật của các thành viên; tích cực đóng góp sáng kiến vào các hoạt động ngăn ngừa dịch bệnh tại cộng đồng.

Thứ tư, nâng cao tinh thần, trách nhiệm, chủ động hơn nữa trong tham gia vào hoạt động kiểm soát và phòng, chống dịch bệnh của cộng đồng hộ gia đình.

Bên cạnh việc tuân thủ và giám sát thành viên khác trong gia đình chấp hành tốt quy định 5k và tiêm vắc-xin để phòng, chống dịch bệnh, cộng đồng hộ gia đình cần chủ động tham gia đóng góp sáng kiến, nguồn lực tài chính, công sức vào hoạt động phòng, chống dịch ở địa phương. Tích cực chia sẻ, giúp đỡ những hộ gia đình gặp khó khăn do ảnh hưởng của dịch bệnh, đặc biệt là các nhóm yếu thế. Trong bối cảnh dịch bệnh chưa được đẩy lùi, mỗi hộ gia đình cần chấp hành tốt quy định giãn cách xã hội, cách ly theo quy định; không tham gia đưa tin sai lệch về chủ trương, chính sách phòng, chống dịch ở cộng đồng, chấp hành nghiêm chỉnh các quy định về phòng, chống dịch của Đảng, Nhà nước và địa phương./.

-------------------

(1) Xem: Nguyễn Đức Chiện (Chủ biên): Xung đột cộng đồng và hướng giải pháp quản lý phát triển bền vững, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2019

(2) Xem: Nguyễn Văn Huyên: Góp phần nghiên cứu văn hoá Việt Nam, t. 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2003; Trần Từ: Cơ cấu tổ chức làng Việt cổ truyền, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1984; Trần Ngọc Thêm: Tìm về bản sắc văn hoá Việt Nam, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2001; Phan Đại Doãn: “Làng Việt Nam – cộng đồng đa chức năng liên kết chặt chẽ”, in trong sách: Làng Việt Nam - đa nguyên và chặt, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2006

(3) Nguyễn Phú Trọng: “Phát huy truyền thống đại đoàn kết, huy động sức mạnh của toàn dân tộc, nỗ lực phấn đấu thực hiện thắng lợi toàn diện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng”, Tạp chí Cộng sản, số 973 (tháng 9-2021), tr. 9

(4) “Công điện của Thủ tướng về tăng cường các biện pháp phòng, chống dịch trên toàn quốc”, https://baochinhphu.vn/Chi-dao-quyet-dinh-cua-Chinh-phu-Thu-tuong-Chinh-phu/Cong-dien-cua-Thu-tuong-ve-tang-cuong-cac-bien-phap-phong-chong-dich-tren-toan-quoc/443661.vgp, ngày truy cập 30-8-2021

(5), (6) Long Hồ: “Phát huy sức mạnh toàn dân tham gia phòng, chống dịch COVID-19”, https://hcmcpv.org.vn/tin-tuc/phat-huy-suc-manh-toan-dan-tham-gia-phong-chong-dich-covid-19-1491882507, ngày truy cập 29-8-2021