Nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nhỏ và vừa

Trong các chính sách hỗ trợ để nâng cao sức cạnh tranh của doanh nghiệp, hầu hết các quốc gia xác định DNNVV là đối tượng trọng tâm, do đây là lực lượng quan trọng quyết định sự tăng trưởng và ổn định của nền kinh tế, tác động nhanh đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tạo việc làm, giải quyết các vấn đề xã hội, huy động các nguồn lực xã hội cho đầu tư phát triển... Bên cạnh đó, các DNNVV lại là chủ thể dễ bị tổn thương nhất trong quá trình toàn cầu hóa do có thị phần nhỏ, hoạt động quy mô nhỏ nên luôn trong tình trạng thiếu vốn so với nhu cầu phát triển, khả năng tiếp cận thông tin, công nghệ và trình độ lao động cũng bị hạn chế.

Để hỗ trợ cho nhóm doanh nghiệp này trong quá trình hội nhập, các nước xây dựng các chính sách hỗ trợ với mục tiêu phù hợp. Đối với các nước đang phát triển, trọng tâm trong chính sách hỗ trợ doanh nghiệp là nâng cao sức cạnh tranh trên thị trường nội địa. Đối với các nước phát triển và các nền kinh tế có trình độ hội nhập sâu rộng, các chính sách quan tâm hơn đến việc hỗ trợ doanh nghiệp vươn ra thị trường bên ngoài, phát triển thành các công ty xuyên quốc gia, cạnh tranh ở phạm vi khu vực và thế giới. Bên cạnh đó, mỗi nước và vùng lãnh thổ lại có ưu tiên riêng về quy mô doanh nghiệp, như Hàn Quốc tập trung phát triển các tập đoàn lớn, Đài Loan phát triển DNNVV... và đều thu được thành công. Điểm quan trọng là, chính sách hỗ trợ như thế nào? Chính sách hỗ trợ doanh nghiệp có thể khác nhau nhưng đều phải bảo đảm theo bốn nguyên tắc: Không trái với các cam kết quốc tế và các quy định của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO); tạo môi trường để doanh nghiệp phát huy nội lực và tự phát triển; bảo đảm công bằng về cơ hội trong tiếp cận chính sách; phù hợp với mục tiêu, chiến lược quốc gia.

Chính sách hỗ trợ các DNNVV của các nước thường tập trung vào 3 nhóm chính sách chủ yếu sau:

1 -  Chính sách tạo lập môi trường kinh doanh thuận lợi

Môi trường kinh doanh được coi là thuận lợi khi bảo đảm các yếu tố: Có hệ thống luật pháp, hành chính rõ ràng, minh bạch, hiệu lực và hiệu quả, ít tốn kém nguồn lực thời gian và tiền bạc; bảo đảm sự ổn định của kinh tế vĩ mô, hạn chế tác động của các yếu tố bất khả kháng và biến động của thị trường đối với DNNVV; có các biện pháp để bảo đảm thị trường cho DNNVV, như ổn định về giá cả của hàng hóa và dịch vụ, giảm bớt hàng rào bảo hộ mậu dịch của các nước, ổn định về quan hệ quốc tế...

Trong việc bảo đảm môi trường kinh doanh thuận lợi có hai xu hướng: Xu hướng thứ nhất là tạo môi trường kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp nói chung, không phân biệt quy mô (các nền kinh tế Bắc Mỹ, như Mỹ, Ca-na-đa, và một số nước khác như Xin-ga-po tiếp cận theo xu hướng này). Xu hướng thứ hai là tập trung điển hình các chương trình hỗ trợ phát triển DNNVV trong khoảng thời gian nhất định (đại đa số các nước và vùng lãnh thổ đều tiếp cận theo xu hướng này, như Trung Quốc, Nhật Bản, Thái Lan, Đài Loan, Mê-hi-cô, Pê-ru...). Một số nước, như Trung Quốc, còn có các chính sách riêng cho DNNVV, như giảm áp lực cạnh tranh và lũng đoạn từ các công ty lớn bằng việc xác định một số loại sản phẩm, dịch vụ dành riêng cho DNNVV sản xuất, cung ứng và chính phủ mua bao tiêu sản phẩm để bảo đảm đầu ra cho doanh nghiệp; yêu cầu DNNN hợp tác với DNNVV thông qua tư cách thầu phụ.

Trong các chính sách bảo đảm môi trường kinh doanh thuận lợi, các nước mới nổi và đang phát triển thường tập trung tạo khung pháp lý thuận lợi cho hoạt động kinh doanh, cải cách hệ thống thủ tục hành chính. Ví dụ: Chính phủ Trung Quốc hằng năm đều tiến hành rà soát lại tất cả các thủ tục hành chính và tiếp nhận những phản ánh của doanh nghiệp để bãi bỏ những thủ tục đã lạc hậu, không còn phù hợp. Trong khi đó, các nước phát triển, do đã có một hệ thống luật pháp chặt chẽ, nhất quán, minh bạch hơn và hệ thống hành chính ít gây trở ngại đối với hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, nên quan tâm đến việc giảm bớt sự tác động của các yếu tố thị trường đối với hoạt động của doanh nghiệp, như ổn định kinh tế vĩ mô, ổn định giá cả, hạn chế những rủi ro do xung đột, chiến tranh, dịch bệnh... Tuy nhiên, các nước này vẫn rất chú ý đến việc tiếp tục đơn giản hóa các thủ tục hành chính.

2 - Chính sách tăng khả năng tiếp cận tài chính cho doanh nghiệp nhỏ và vừa

Doanh nghiệp nhỏ và vừa luôn trong tình trạng khát vốn do tiềm lực tài chính tương đối hạn chế và có ít tài sản để có thể thế chấp vay vốn từ ngân hàng. Do vậy, các nước thường áp dụng hai nhóm chính sách để hỗ trợ vốn kinh doanh cho doanh nghiệp: Thứ nhất, tăng cường nguồn vốn dành riêng cho các DNNVV thông qua hệ thống ngân hàng; hình thành các loại quỹ, như quỹ đầu tư, quỹ hỗ trợ phát triển, quỹ bảo hiểm; xây dựng các chương trình hay dự án tài chính vi mô để tăng cung tín dụng cho các doanh nghiệp; thực hiện các chương trình ưu đãi thuế. Thứ hai, tăng số lượng các tài sản để doanh nghiệp có thể thế chấp vay vốn, bằng việc đơn giản hóa các thủ tục đăng ký tài sản, cho phép áp dụng các hình thức thế chấp linh hoạt hơn, như thế chấp bằng động sản, trang thiết bị, tài sản đang đầu tư...

Tùy thuộc vào tình hình tài chính, ngân sách mà mỗi nước sử dụng các chính sách hỗ trợ tài chính cho DNNVV phù hợp. Trên thực tế, chính sách hỗ trợ tài chính của các nước rất đa dạng:

- Vốn mạo hiểm và hỗ trợ xuất khẩu là các công cụ tài chính chủ yếu được áp dụng phổ biến ở nhiều nước. Bắt đầu từ một số quốc gia phát triển như Mỹ, Ca-na-đa, Nhật Bản, Hàn Quốc, Xin-ga-po, hiện nay nhiều nước cũng đã áp dụng công cụ này, như các nước khu vực Mỹ La-tinh (Chi-lê, Pê-ru, Mê-hi-cô...), các nước và vùng lãnh thổ châu Á (Trung Quốc, Ma-lai-xi-a, Đài Loan, Thái Lan...). Ví dụ, Chính phủ Xin-ga-po thực hiện hỗ trợ tài chính hoặc đứng ra bảo lãnh với ngân hàng cho các doanh nghiệp có tính sáng tạo cao, có tiềm năng phát triển vay vốn sản xuất, kinh doanh; hoặc lựa chọn để hỗ trợ vốn cho những người trẻ thành lập doanh nghiệp để thực hiện ý tưởng kinh doanh sáng tạo của mình. Chính phủ Anh đã thành lập mạng lưới “nhà đầu tư mạo hiểm” để lựa chọn và cung cấp vốn cho các doanh nghiệp có triển vọng hoặc các ý tưởng có khả năng thực thi. Chính phủ Trung Quốc áp dụng chính sách hỗ trợ xuất khẩu mạnh mẽ, trong đó có việc hoàn thuế xuất khẩu cho các doanh nghiệp, năm 2011 tỷ lệ hoàn thuế xuất khẩu của nước này lên đến 15%.

3 - Chính sách thúc đẩy thị trường dịch vụ phục vụ phát triển doanh nghiệp

Dịch vụ phát triển doanh nghiệp là hệ thống các dịch vụ được sử dụng bởi doanh nghiệp, nhằm giúp hoạt động kinh doanh hiệu quả hơn. Trong thị trường dịch vụ cho DNNVV, các nước thường tập trung phát triển các nhóm dịch vụ, như chính sách hỗ trợ về thông tin; chính sách hỗ trợ về đào tạo; hỗ trợ về công nghệ; hỗ trợ tiếp thị và tiếp cận thị trường.

Phương pháp tiếp cận đến thị trường này cũng đã có nhiều thay đổi. Một số nước, như In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a hay Ấn Độ trước đây đã tiếp cận thị trường này theo phương pháp truyền thống, đó là chính phủ đứng ra hoặc thông qua tổ chức kinh doanh phi lợi nhuận cung cấp các dịch vụ bằng nguồn vốn của chính phủ và các nhà tài trợ. Hiện nay, phần lớn các nước, trong đó có Trung Quốc, đã tiếp cận với phương pháp mới dựa trên nguyên tắc: Phát triển thị trường bền vững bao gồm các tổ chức khác nhau, chủ yếu là khu vực tư nhân, cung cấp các dịch vụ trên cơ sở cạnh tranh; chính phủ khuyến khích nhiều chủ thể khác nhau cung cấp các dịch vụ chất lượng cho DNNVV trên cơ sở thương mại; chính phủ sẽ ngừng can thiệp khi thị trường này đã tương đối phát triển.

Mô hình hệ thống dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp của Xin-ga-po là một ví dụ rất thành công. Nhằm tăng cường khả năng cạnh tranh cho các doanh nghiệp khi đầu tư ra nước ngoài hoặc tham gia thị trường xuất khẩu, Chính phủ nước này đã thành lập quỹ đào tạo cho các giám đốc, nhà quản lý những kiến thức về các thị trường trọng điểm, như Trung Quốc, Ấn Độ, Việt Nam, Nga; thành lập Tổ chức phát triển doanh nghiệp, có văn phòng ở hơn 30 nước trên thế giới  với trách nhiệm tập hợp và cung cấp thông tin về thị trường, hỗ trợ doanh nghiệp trong nước đi khảo sát ở nước ngoài, hỗ trợ tổ chức các hội nghị, hội thảo ở nước ngoài, thành lập cổng thông tin điện tử cho các giám đốc tư vấn trực tiếp với các chuyên gia kinh tế hàng đầu về kinh nghiệm và các thông lệ quốc tế.

Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhà nước

Giống như Việt Nam, hệ thống DNNN là một bộ phận cấu thành quan trọng của kinh tế nhà nước ở Trung Quốc, đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân. Trong những năm qua, cùng với quá trình hội nhập, Chính phủ Trung Quốc đã tiến hành nhiều chính sách phát triển và nâng cao sức cạnh tranh của hệ thống DNNN, có thể tổng hợp thành những nội dung lớn như:

1 - Điều chỉnh lại cơ cấu DNNN: Năm 2003, Trung Quốc thành lập Ủy ban Quản lý và giám sát tài sản nhà nước (SASAC) nhằm chỉ đạo, quản lý và giám sát quá trình điều chỉnh và tái cơ cấu DNNN. Theo lĩnh vực, kinh tế nhà nước chỉ tập trung vào những ngành nghề quan trọng, những lĩnh vực chủ yếu, những ngành nghề liên quan đến an ninh quốc gia. Theo phạm vi, đầu tư phát triển lại những khu công nghiệp cũ ở khu Đông Bắc và vùng duyên hải làm cơ sở hỗ trợ và thúc đẩy khu vực trung tâm và phía Tây.

2 - Tiến hành cổ phần hóa DNNN theo nguyên tắc “giữ lớn, bỏ nhỏ”, tập trung phát triển các doanh nghiệp lớn, các tập đoàn có thực lực hùng hậu, sức cạnh tranh lớn, có thể phát triển thành các tập đoàn xuyên quốc gia, xuyên khu vực, bao gồm nhiều thành phần sở hữu. Các doanh nghiệp, tập đoàn này trở thành trụ cột trong nền kinh tế quốc dân và là lực lượng cạnh tranh quốc tế chủ yếu. Giải thể các DNNN làm ăn thua lỗ, sức cạnh tranh kém, hao phí nguồn lực, kỹ thuật lạc hậu, chất lượng thấp, mức độ ô nhiễm môi trường cao, đặc biệt trong các ngành khai thác than, dầu khí, sản xuất xi-măng, thủy tinh, nhiệt điện. Trong giai đoạn 2003 - 2010, Trung  Quốc đã giảm số DNNN thuộc Trung ương quản lý từ 196 công ty xuống còn 123 công ty, thông qua việc mua bán và sáp nhập. Mục tiêu là tiếp tục giảm con số này xuống còn từ 80 doanh nghiệp đến 100 doanh nghiệp có khả năng cạnh tranh quốc tế.

3 - Hoàn thiện thể chế quản lý DNNN hiện đại, tách bạch giữa quản lý nhà nước và quản lý doanh nghiệp: Chính phủ thực hiện chức năng chủ sở hữu thông qua người đại diện, có trách nhiệm hữu hạn tương ứng với vốn sở hữu, không can dự vào hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp. Tiến hành thị trường hóa hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, chế độ lương của đội ngũ quản lý và nhân viên căn cứ theo chức trách và thành tích. Năm 2004, SASAC đã thí điểm mời các chuyên gia nước ngoài đảm nhiệm vị trí các nhà quản lý cấp cao tại 7 DNNN; năm 2010, nước này tiếp tục tuyển dụng công khai vị trí quản lý cấp cao cho 12 doanh nghiệp lớn.

4 - Cơ cấu lại các khoản nợ của DNNN: Những doanh nghiệp trọng điểm có triển vọng nhưng gặp khó khăn, có thể trả nợ bằng cổ phiếu; nâng cao tỷ trọng đầu tư trực tiếp bằng việc huy động vốn thông qua phát hành cổ phiếu với tiền đề bảo đảm tỷ lệ khống chế của Nhà nước; chuyển giao những công trình dịch vụ công cộng của doanh nghiệp, như bệnh viện, trường học cho chính quyền thống nhất quản lý. Bên cạnh đó, tiến hành cơ cấu lại lao động, bảo đảm việc làm và quyền lợi cho người lao động; thực hiện tinh giản biên chế, điều chuyển, thuyên chuyển cán bộ và nhân viên nhằm giảm áp lực dư thừa nhân công; đồng thời thực hiện tốt công tác bồi dưỡng, hỗ trợ tìm việc làm mới cho số công nhân viên bị giảm biên chế.

5 - Nâng cao tiến bộ khoa học kỹ thuật: Ứng dụng kỹ thuật tiên tiến thay thế kỹ thuật truyền thống, cải tạo hệ thống kỹ thuật cho doanh nghiệp theo hướng nâng cao chất lượng sản phẩm và hiệu quả, đẩy mạnh xuất khẩu; nắm bắt và ứng dụng kỹ thuật cao trong các ngành nghề mới, như điện tử thông tin, biến đổi gene, năng lượng mới, vật liệu mới, hàng không vũ trụ, bảo vệ môi trường.

6 - Tạo môi trường thuận lợi hơn cho doanh nghiệp phát triển: Duy trì sự ổn định cơ bản của nền kinh tế; kiện toàn hệ thống pháp luật của kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa (XHCN); tăng cường mở rộng đối ngoại, hỗ trợ doanh nghiệp kết hợp phát triển thị trường trong nước và thị trường quốc tế, hỗ trợ doanh nghiệp phát triển đầu tư, mở rộng tại các thị trường nước ngoài, đa dạng hóa thị trường, đẩy mạnh mậu dịch quốc tế, tận dụng nguồn đầu tư từ nước ngoài; phát triển hệ thống dịch vụ trung gian, như tư vấn, thống kê, thẩm định, pháp lý...

7 - Nâng cao kỹ năng cho đội ngũ quản lý: Cải cách chế độ nhân sự theo nguyên tắc Đảng lãnh đạo công tác cán bộ; bồi dưỡng lớp lãnh đạo quản lý có các tố chất: lập trường tư tưởng tốt, chấp hành tốt chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước, có tinh thần trách nhiệm và tư tưởng sự nghiệp, có năng lực quản lý, am hiểu về ngành nghề, có tri thức hệ thống về quản lý, có kiến thức cơ sở tốt về tiền tệ, khoa học, pháp luật; công khai hóa công tác tuyển dụng, đẩy mạnh bồi dưỡng kỹ năng nghiệp vụ cho cán bộ, nhân viên doanh nghiệp.

8 - Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước: Phát huy vai trò tổ chức đảng trong DNNN, gồm bảo đảm và giám sát việc chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng trong doanh nghiệp; tham gia quyết sách những vấn đề hệ trọng của doanh nghiệp; tăng cường xây dựng Đảng, phát huy tính chiến đấu của tổ chức đảng và tính tiên phong của đảng viên. Công tác quản lý nhà nước tập trung vào những khâu quan trọng, như đầu vào, vốn tài chính, quản lý chất lượng, quản lý rủi ro.

Một số kinh nghiệm cho Việt Nam

Với quan điểm chỉ đạo, mục tiêu rõ ràng, Nghị quyết số 09/NQ-TW đã đề ra 7 điểm phương hướng, nhiệm vụ cụ thể, chi tiết cùng các biện pháp chỉ đạo tổ chức thực hiện đồng bộ từ Trung ương đến cơ sở. Trên cơ sở nghiên cứu, quán triệt nội dung Nghị quyết này, đồng thời có tham khảo mô hình và cách làm của các nước đi trước trong việc khuyến khích phát triển, nâng cao sức cạnh tranh của doanh nghiệp trong thời kỳ hội nhập, xin được trao đổi về một số kinh nghiệm chủ yếu như sau:

- Hoàn thiện môi trường kinh doanh; tạo môi trường sản xuất, kinh doanh bình đẳng và thuận lợi cho các loại hình doanh nghiệp. Đây là yếu tố quan trọng nhất cho sự phát triển bền vững và hiệu quả của tất cả các doanh nghiệp, vì doanh nghiệp mới là chủ thể chính tự vươn lên nâng cao sức cạnh tranh, còn Nhà nước chỉ là người tạo môi trường kinh doanh thuận lợi về luật pháp, tài chính, đất đai, kết cấu hạ tầng, khoa học - công nghệ... Phải đẩy mạnh cải cách, giảm thiểu thủ tục hành chính (nhất là đối với các cơ quan quản lý đầu tư, thuế vụ, kiểm định chất lượng, bảo vệ môi trường), hướng tới xây dựng một chính quyền điện tử vì nhân dân, phục vụ doanh nghiệp; đấu tranh chống quan liêu, tham nhũng; thực hiện công khai, minh bạch trong thể chế chính sách và các thủ tục hành chính liên quan. Bên cạnh đó, cần hỗ trợ thông tin và truyền thông cho doanh nghiệp để góp phần minh bạch hóa và nâng cao uy tín, và sự chính xác trong hoạt động quản lý nhà nước đối với doanh nghiệp. 

- Phát triển hệ thống tài chính để các doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận các nguồn tài chính hơn: Đa dạng hóa các hình thức bảo lãnh tín dụng, các hình thức dịch vụ tài chính và sản phẩm tài chính, từng bước nâng cao tỷ lệ và quy mô các khoản vay trung và dài hạn, mở rộng linh hoạt chế độ thế chấp tài sản, có thể thế chấp bằng động sản, phương tiện, cổ phiếu, dự án đang đầu tư. Thành lập quỹ phát triển DNNVV quốc gia; khuyến khích hình thành các quỹ hoặc doanh nghiệp bảo lãnh, bảo hiểm tín dụng, xây dựng các chương trình hay dự án tài chính vi mô hỗ trợ. Vận dụng chính sách thuế để hỗ trợ phát triển DNNVV, nhất là khu vực nông thôn, lĩnh vực nông nghiệp.

- Tăng cường các dịch vụ hỗ trợ DNNVV: Có quy hoạch định hướng DNNVV phát triển tập trung theo chuỗi chuyên ngành. Xây dựng các khu tập trung DNNVV theo phương châm phát huy lợi thế so sánh khu vực, tiết kiệm đất đai, bảo vệ môi trường, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai các chương trình hỗ trợ của Chính phủ. Tăng cường xây dựng kết cấu hạ tầng dịch vụ công đối với DNNVV thông qua các hình thức đầu tư xã hội hóa, xây dựng cơ chế phối hợp giữa doanh nghiệp với các trường đại học, trung tâm nghiên cứu trong hoạt động nghiên cứu và triển khai, chia sẻ tài nguyên khoa học kỹ thuật.

- Đối với DNNN, kinh nghiệm rút ra từ Trung Quốc là: (1) Quyết liệt đẩy nhanh quá trình tái cấu trúc DNNN, trong đó tập trung vào việc sắp xếp, đổi mới, cổ phần hóa. Tập trung phát triển các doanh nghiệp lớn, các tập đoàn có thực lực hùng hậu, sức cạnh tranh lớn. Đẩy mạnh cổ phần hóa những doanh nghiệp mà Nhà nước không cần nắm giữ 100% vốn, thoái vốn đầu tư vào những ngành nghề không liên quan, có thể cổ phần hóa toàn bộ đối với các doanh nghiệp có tỷ lệ vốn nhà nước dưới 50%; (2) Tách bạch quản lý nhà nước và quản lý doanh nghiệp để doanh nghiệp thực hiện tốt quyền tự chủ; tăng cường tính hiệu quả trong quản trị, chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng và nâng cao trình độ cho đội ngũ cán bộ quản lý doanh nghiệp; đồng thời có thể mời các nhà quản lý nước ngoài đảm trách các vị trí quản lý cấp cao, tuyển dụng công khai vị trí quản lý cho DNNN; (3) Đối với các khoản nợ của DNNN, có thể nghiên cứu trả nợ bằng cổ phiếu, huy động vốn thông qua phát hành cổ phiếu với tiền đề bảo đảm tỷ lệ khống chế của Nhà nước; (4) Việc thực hiện quyền giám sát DNNN, nhất là các tập đoàn kinh tế nhà nước được giao cho nhiều cơ quan và mỗi cơ quan lại thực hiện một số quyền khác nhau sẽ dẫn đến phân tán, không hiệu quả, nhất là trong quản lý, giám sát sử dụng vốn, đầu tư, nhân sự, tiền lương... Có thể nghiên cứu mô hình quản lý tập trung, như Ủy ban quản lý và giám sát tài sản nhà nước của Trung Quốc để chỉ đạo, quản lý, giám sát quá trình điều chỉnh và tái cơ cấu DNNN./.