Tư tưởng Hồ Chí Minh về gia đình

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất coi trọng vai trò, vị thế của gia đình. Người nói: “Nhiều gia đình cộng lại mới thành xã hội, gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia đình càng tốt”(1). Gia đình và xã hội có quan hệ mật thiết với nhau, xã hội lành mạnh sẽ tạo điều kiện cho các gia đình tiến bộ, gia đình hạnh phúc góp phần cho sự phát triển hài hòa của xã hội. Gia đình còn là cầu nối mỗi người với xã hội, nhiều thông tin về xã hội tác động đến con người thông qua gia đình. Nhận thức về một con người sẽ đầy đủ và toàn diện hơn khi nhận rõ hoàn cảnh của người ấy. Thực tế cho thấy, nhiều nội dung quản lý xã hội không chỉ thông qua hoạt động của các thiết chế xã hội, mà còn thông qua hoạt động của gia đình để tác động đến con người.

Dân tộc ta vốn có truyền thống yêu nước, hiếu học, cần cù và sáng tạo trong lao động sản xuất. Những truyền thống quý báu đó luôn được bảo tồn và phát huy dựa trên cơ sở nền nếp của mỗi gia đình và cộng đồng dân cư. Trong gia đình đều lấy tình nghĩa làm nền tảng, mỗi thành viên đều có tinh thần sống vì người khác; con cháu, cha mẹ, ông bà đều phấn đấu làm tròn nghĩa vụ, bổn phận của mình. Không chỉ có thế, mỗi gia đình còn gắn bó chặt chẽ với cộng đồng làng, nước. Khi nước mất thì nhà tan, Tổ quốc chưa độc lập thì gia đình không thể hạnh phúc. Đất nước có giặc giã thì cả nước đánh giặc, cha con chung một chiến hào, “giặc đến nhà đàn bà cũng đánh”, đó chính là truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam.

Với tư cách là hạt nhân của xã hội, gia đình là nơi sản sinh ra và nuôi dưỡng con người, duy trì và phát triển nòi giống. Cùng với trường học, xã hội, gia đình đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc giáo dục, rèn luyện, bồi dưỡng những chuẩn mực tình cảm, vun đắp nhân cách, đạo lý làm người, tạo điều kiện chắp cánh cho thế hệ tương lai của đất nước ngày càng phát triển. Muốn có gia đình hòa thuận, hạnh phúc, theo Hồ Chí Minh, cần phải quan tâm công tác giải phóng phụ nữ, xây dựng mối quan hệ bình đẳng giữa nam và nữ, vợ và chồng. Người thường mượn câu tục ngữ “Thuận vợ, thuận chồng tát bể Đông cũng cạn” để nhắc nhở, giáo dục những người chồng, người vợ sống phải hết lòng yêu thương nhau. Hạt nhân của xã hội là gia đình, những chuẩn mực giá trị tốt đẹp như lòng yêu nước, yêu quê hương, yêu thương đùm bọc lẫn nhau, thủy chung, hiếu nghĩa, hiếu học, cần cù sáng tạo trong lao động, bất khuất, kiên cường vượt qua mọi khó khăn, thử thách… được hình thành, phát triển và giữ gìn, vun đắp, phát huy trong mỗi gia đình Việt Nam. Muốn có một xã hội phát triển lành mạnh thì trước hết từng gia đình phải phát triển bền vững. Thông qua môi trường giáo dục gia đình, thế hệ trẻ được tiếp thu những tinh hoa văn hóa tốt đẹp, hình thành nhân cách, lối sống, ứng xử…

Trước lúc đi xa, trong bản Di chúc, Người biểu dương tinh thần chiến đấu, hy sinh và căn dặn toàn Đảng, toàn dân ta phải quan tâm, chăm sóc phụ nữ: Trong sự nghiệp chống Mỹ, cứu nước, phụ nữ đảm đang đã góp phần xứng đáng trong chiến đấu và trong sản xuất, Đảng và Chính phủ phải có kế hoạch thiết thực để bồi dưỡng và giúp đỡ để ngày càng nhiều phụ nữ đảm trách nhiều lĩnh vực trong xã hội cùng với sự tự vươn lên của chính họ. Đó là một cuộc cách mạng đưa đến quyền bình đẳng thực sự cho phụ nữ. Chính sự bình đẳng ấy sẽ góp phần quan trọng trong xây dựng và gìn giữ hạnh phúc gia đình.

Trong gia đình, bên cạnh mối quan hệ vợ chồng còn có nhiều mối quan hệ khác như ông bà, bố mẹ với con cái, anh chị với các em, mẹ chồng với nàng dâu… Để giải quyết tốt những mối quan hệ đó, Hồ Chí Minh nhấn mạnh cần giữ vững sự hòa thuận trên dưới, không thiên tư, thiên ái. Khi bàn về chữ hiếu, Người đề cao việc xây dựng nhân cách, bổn phận của con cái đối với cha mẹ, vẹn toàn tình nghĩa với họ hàng, làng xóm, với người sống và cả người đã khuất. Mặt khác, con người không chỉ có hiếu với cha mẹ mà còn phải có hiếu với nước, với dân. Quan niệm về gia đình của Hồ Chí Minh đã thể hiện cao độ sự thống nhất biện chứng giữa lợi ích chung và lợi ích riêng, giữa Tổ quốc và gia đình.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về gia đình đã được Đảng và Nhà nước quán triệt trong các văn kiện của các kỳ Đại hội Đảng và trong những bộ luật liên quan, với nội dung hướng tới việc củng cố vị trí, vai trò và chức năng của gia đình. Trong Cương lĩnh Đại hội XI, Đảng ta đã nêu rõ sự cần thiết phải “Xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, thật sự là tế bào lành mạnh của xã hội”(2). Đây là các văn bản có ý nghĩa pháp lý khẳng định sự cần thiết phải chăm lo củng cố và phát triển gia đình trong thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế.

Tác động của đổi mới và hội nhập đến gia đình Việt Nam hiện nay

Khi đất nước ta bước vào thời kỳ đổi mới, cơ chế thị trường đã tác động mạnh mẽ tới đời sống xã hội nói chung và vấn đề gia đình nói riêng. Cơ chế thị trường đã cải biến những quan niệm cũ gắn liền với nền sản xuất nhỏ, tự cấp, tự túc; làm tăng thêm một bước tự ý thức chủ thể của con người, thúc đẩy hình thành cá nhân độc lập, đưa xã hội phát triển lên một trình độ mới, tạo ra cơ sở vật chất bảo đảm cho sự ổn định đời sống gia đình và xã hội; tạo điều kiện cho các thành viên trong gia đình thực hiện tốt hơn những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức, hình thành những giá trị đạo đức của gia đình hiện đại trong bối cảnh mới. Thực tế cho thấy, gia đình Việt Nam hiện nay đang tiếp tục kế thừa và phát huy những giá trị văn hóa của gia đình truyền thống cũng như những tư tưởng tiến bộ của nhân loại: sự chung thủy giữa vợ và chồng; lòng hiếu thảo của con cháu đối với cha mẹ, ông bà; sự tôn kính, biết ơn tổ tiên; sống có nghĩa, có tình với anh em, họ hàng, làng xóm; tôn trọng và thực hiện quyền bình đẳng giới; tôn trọng nhân phẩm của mỗi cá nhân; những tư tưởng tiên tiến về giải phóng phụ nữ, chăm sóc con cái…

Bên cạnh những tác động tích cực thì nền kinh tế thị trường và quá trình hội nhập quốc tế đã ảnh hưởng sâu sắc đến gia đình Việt Nam, nhiều giá trị đạo đức của gia đình truyền thống bị mai một. Sự biến đổi trong quan hệ gia đình và việc thực hiện các chức năng của gia đình đang đặt gia đình Việt Nam đứng trước nhiều thách thức lớn. Trong quan hệ giữa vợ và chồng, khuynh hướng thực dụng, kết hôn vì động cơ tiền tài, địa vị, danh vọng hay tỷ lệ ly hôn, ly thân có chiều hướng gia tăng; hiện tượng “sống thử” xuất hiện và ngày càng lan rộng trong giới trẻ; những chuẩn mực đạo đức như tình nghĩa, thủy chung, hòa thuận cũng đang bị xáo trộn. Chủ nghĩa cá nhân, vị kỷ đang phát triển trong quan hệ vợ chồng, dẫn đến sự không ổn định và thiếu bền vững của nhiều cuộc hôn nhân, ảnh hưởng đến sự phát triển tâm, sinh lý bình thường của trẻ. Bên cạnh đó, việc chăm sóc giáo dục con cái của cha mẹ ở nhiều gia đình bị sao nhãng do công việc bận rộn, thời gian dành gia đình ngày càng ít, dẫn đến một bộ phận thanh, thiếu niên lười lao động, ham hưởng thụ, tự tư tự lợi, vị kỷ, thiếu tinh thần trách nhiệm với xã hội, dễ đi vào con đường phạm tội. Năm 2006, Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) đã phối hợp với các cơ quan chức năng của Việt Nam điều tra và kết luận có tới 21,5% các ông bố và 6,8% các bà mẹ hoàn toàn không dành một chút thời gian nào cho việc chăm sóc con cái(3). Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến hiện tượng bạo lực học đường và tội phạm vị thành niên ngày càng gia tăng, trở thành nỗi lo lắng, bức xúc không chỉ của gia đình mà còn là vấn nạn của xã hội. Quan niệm về chữ “hiếu” trong gia đình cũng có những biến đổi sâu sắc. Bên cạnh những tấm gương hiếu thảo, những tấm lòng nhân nghĩa, ân tình với cha mẹ, thì vẫn còn đó nhiều người con đã có thái độ bất nhân, bất nghĩa, thiếu tôn trọng hoặc có hành vi vô đạo đức với cha mẹ. Trước áp lực của kinh tế thị trường, giá trị gia đình ở đây đó đã bị coi nhẹ, đạo đức truyền thống bị lung lay.

Những xu hướng lệch lạc trên cũng đã được Hồ Chí Minh lưu ý từ rất sớm, khi mà chúng ta vừa giành được chính quyền và xây dựng cuộc sống mới. Trong tác phẩm Đời sống mới, Người đã có cái nhìn biện chứng, sâu sắc trong việc xây dựng nếp sống mới, chỉ nên bỏ những cái cũ đã lỗi thời, lạc hậu, còn cái cũ mà tốt thì phải phát triển thêm. Người cho rằng, việc xây dựng đời sống văn hóa mới phải kiên trì vận động quần chúng, phải có người làm gương, gia đình làm gương để mọi người làm theo, phải nghiên cứu thật sâu để thực hiện nếp sống mới có hiệu quả thiết thực để mỗi người là một bông hoa đẹp, mỗi gia đình là một bó hoa tươi thắm, cả dân tộc ta là một rừng hoa đẹp.

Xây dựng gia đình Việt Nam trong bối cảnh đổi mới và hội nhập quốc tế theo tư tưởng Hồ Chí Minh

Kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng gia đình, tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X, Đảng ta khẳng định chủ trương phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam, thích ứng với những đòi hỏi của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa; xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc, thật sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội, là môi trường quan trọng hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách con người, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Nhận thức rõ tính cấp bách của việc xây dựng gia đình trong bối cảnh đổi mới và hội nhập quốc tế, Đảng, Nhà nước, toàn xã hội và mỗi cá nhân cần tập trung hành động cụ thể, thiết thực:

Thứ nhất, tăng cường công tác tuyên truyền qua các phương tiện truyền thông và hoạt động giáo dục để nâng cao nhận thức của mỗi cá nhân về vị trí, vai trò của gia đình đối với sự tồn tại, phát triển của xã hội và sự thành công của sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa.

Thứ hai, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước, chính quyền các cấp đối với công tác gia đình; nâng cao nhận thức của các cấp, các ngành, cộng đồng và các thành viên gia đình trong việc thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước, sống có ích cho gia đình và xã hội.

Thứ ba, nâng cao trình độ dân trí của người dân, góp phần thực hiện quyền bình đẳng, thắt chặt tình yêu thương và tinh thần trách nhiệm trong gia đình; tạo cơ sở cho việc xây dựng một gia đình hòa thuận, hạnh phúc, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới và hội nhập.

Thứ tư, quán triệt quan điểm của Hồ Chí Minh về xây dựng gia đình; không ngừng kế thừa và phát huy những giá trị đạo đức tốt đẹp của gia đình truyền thống; tiếp thu những tinh hoa của gia đình hiện đại; góp phần ngăn chặn một cách có hiệu quả sự tấn công của tệ nạn xã hội và những nguy cơ dẫn đến sự suy thoái về đạo đức, lối sống của các thành viên trong gia đình.

Thứ năm, xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách để củng cố, ổn định và phát triển gia đình; tích cực thực hiện các chính sách xóa đói giảm nghèo của Nhà nước, pháp lệnh về dân số; chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn, xây dựng nông thôn mới, tạo việc làm, ưu tiên các chính sách cho các gia đình nghèo, tăng cường khuyến khích kinh tế trang trại, kinh tế hộ gia đình; qua đó làm giảm bớt sự phân hóa giàu nghèo nông thôn và thành thị, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho các thành viên trong gia đình; tiếp tục thực hiện chính sách ưu đãi đối với gia đình liệt sĩ, gia đình thương binh, gia đình có người có công; thực hiện chính sách ưu tiên đối với các gia đình dân tộc thiểu số, gia đình ở vùng sâu vùng xa, các gia đình gặp rủi ro, thiên tai, gia đình neo đơn, gia đình người tàn tật, gia đình có hoàn cảnh khó khăn đặc biệt; góp phần xây dựng mỗi gia đình Việt Nam no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, tạo cơ sở để gia đình thực hiện tốt vai trò, chức năng của mình đối với sự phát triển của các thành viên trong gia đình và xã hội./. 

---------------------------------------

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, t. 9, tr. 523

(2) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr. 77

(3) Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Tổng cục Thống kê, Viện Gia đình và Giới, Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF): Kết quả điều tra Gia đình Việt Nam năm 2006, Hà Nội, 2008, tr. 104