Điều tiết cung - cầu trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Từ Đại hội VI của Đảng (năm 1986) đến nay, tư duy lý luận của Đảng về đổi mới trong xây dựng và phát triển nền kinh tế đã có những bước phát triển rất rõ rệt. Nếu như tại Đại hội VI, Đảng ta chủ trương phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, thì đến Đại hội VII, Cương lĩnh (năm 1991) đã khẳng định: Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Đến Đại hội VIII, quan điểm đó lại tiếp tục được phát triển, bổ sung bằng việc khẳng định: Sản xuất hàng hóa không đối lập với chủ nghĩa xã hội, mà là thành tựu phát triển của nền văn minh nhân loại, tồn tại khách quan, cần thiết cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội và cả khi chủ nghĩa xã hội đã được xây dựng. Đến Đại hội IX, khái niệm “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” đã chính thức được đưa vào Văn kiện và được xem là mô hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Đại hội chỉ rõ: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là một kiểu tổ chức kinh tế vừa dựa theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa trên cơ sở và được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội, thể hiện trên cả ba mặt: sở hữu, tổ chức quản lý và phân phối. Nói cách khác, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cũng chính là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, nhằm đạt được mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Cơ chế thị trường ở nước ta là cơ chế thị trường chịu sự điều tiết của Nhà nước, trên cơ sở sự vận động khách quan của các quy luật trong nền kinh tế thị trường, Nhà nước chỉ có các điều chỉnh cần thiết nhằm hạn chế những khuyết tật của cơ chế thị trường. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) đã xác định: “Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối... Nhà nước quản lý nền kinh tế, định hướng, điều tiết, thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách và lực lượng vật chất”(1). Như vậy, đến Đại hội XI Đảng ta đã xác định rất rõ chủ trương nhất quán về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và vai trò của Nhà nước trong xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường, trong đó vấn đề điều tiết cung - cầu là khách quan và cần thiết.

Điều tiết cung - cầu trong bối cảnh hội nhập quốc tế

Hiện nay, có một số ý kiến cho rằng, Việt Nam đã chính thức gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) từ năm 2007 và đang trong quá trình vận động để các thành viên của WTO công nhận Việt Nam là nước có nền kinh tế thị trường đầy đủ vào năm 2018, việc nhấn mạnh vai trò của Nhà nước trong điều tiết thị trường hàng hóa liệu có vi phạm quy định của WTO và cam kết gia nhập của Việt Nam hay không? Trả lời câu hỏi này sẽ bao hàm một nội dung khá rộng và phức tạp, tuy nhiên, có thể tóm tắt một số lý do chủ quan và khách quan để khẳng định rằng việc điều tiết thị trường hàng hóa là được phép trong các điều kiện cụ thể sau:

Thứ nhất, Việt Nam đã gia nhập WTO và hội nhập ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế thế giới nên chúng ta phải thực hiện theo các cam kết đa phương và song phương. Song, theo nguyên tắc của WTO đối với những thành viên chậm và đang phát triển ở trình độ thấp như Việt Nam hiện nay, chúng ta vẫn có thể vận dụng các quy định về hỗ trợ cho các vùng khó khăn để chuyển đổi cơ cấu kinh tế, hỗ trợ các đối tượng dễ bị tổn thương. Đồng thời, chúng ta có thể vận dụng những quy định về an ninh lương thực và năng lượng để đưa ra các biện pháp điều tiết cung - cầu, bình ổn thị trường đối với những hàng hóa thiết yếu.

Thứ hai, Việt Nam đang trong quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường, các yếu tố để được công nhận là nước có nền kinh tế thị trường cũng chưa đầy đủ, có những mặt hàng, như xăng dầu, điện, nước sạch và một số dịch vụ… còn đang trong quá trình thực hiện lộ trình điều chỉnh theo cơ chế “giá thị trường”. Đồng thời, chúng ta còn có một bộ phận không nhỏ dân cư có mức thu nhập bình quân đầu người quá thấp (tại các khu công nghiệp, khu vực nông thôn và đặc biệt là ở khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, nơi kinh tế vẫn chủ yếu là tự cấp tự túc), do vậy cần có thời gian đủ dài để ổn định và phát triển kinh tế đối với những đối tượng và với các vùng, miền đó.

Thứ ba, theo các điều khoản về cán cân thanh toán của Hiệp ước chung về thuế quan và mậu dịch (GATT) 1994 hiện đang có hiệu lực trong WTO, các thành viên có thể áp dụng những biện pháp có liên quan đến cán cân thanh toán như biện pháp dựa vào giá cả (phụ thu, tác động đến giá cả hàng hóa nhập khẩu) và nếu các biện pháp này đã vượt qua mức thuế trần một cách rõ ràng, riêng rẽ theo những thủ tục thông báo thì có thể áp dụng các hạn chế định lượng cho những sản phẩm thiết yếu. Thuật ngữ “các sản phẩm thiết yếu” được quy định là các sản phẩm đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng cơ bản hoặc góp phần cho nỗ lực của thành viên để cải thiện tình hình cán cân thanh toán của họ. Trong bối cảnh kinh tế thế giới chưa thoát khỏi thời kỳ suy thoái và khủng hoảng kinh tế, xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam mặc dù vẫn tăng trưởng, nhưng vẫn chưa thoát khỏi tình trạng nhập siêu kéo dài suốt hơn hai mươi năm qua; quy mô kinh tế của Việt Nam còn nhỏ bé nhưng độ mở nền kinh tế lại rất lớn, xuất khẩu hàng hóa còn phụ thuộc quá nhiều vào nhập khẩu; xuất khẩu vẫn là một trong những động lực chính cho tăng trưởng kinh tế; cùng với tiến trình thực hiện tái cấu trúc, đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế, chúng ta hoàn toàn có thể sử dụng biện pháp có liên quan đến cán cân thanh toán để điều tiết cung - cầu nhằm bình ổn thị trường hàng hóa.

Thứ tư, thực hiện Chương trình nghị sự của Liên hợp quốc về phát triển bền vững, Đảng ta đã xác định phải phát triển bền vững về kinh tế, giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm an ninh kinh tế và an sinh xã hội. Phát triển kinh tế - xã hội phải luôn coi trọng bảo vệ và cải thiện môi trường, chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu. Theo dự báo của các tổ chức quốc tế, Việt Nam sẽ là một trong số các quốc gia chịu tác động lớn nhất của biến đổi khí hậu (nhất là nước biển dâng), đồng thời, cũng nằm trong khu vực chịu nhiều tác động cực đoan của thời tiết, khí hậu. Vì vậy, để bảo đảm an sinh xã hội và chủ động phòng, chống tác động của biến đổi khí hậu, Việt Nam cần chủ động điều tiết quan hệ cung - cầu thị trường đối với các hàng hóa thiết yếu.

Những vấn đề đặt ra đối với hoàn thiện chính sách và công cụ điều tiết cung - cầu thị trường

Như đã đề cập ở trên, cơ sở khoa học và sự cần thiết phải điều tiết cung - cầu nhằm bình ổn thị trường hàng hóa là khá rõ ràng. Vấn đề đặt ra là phải xác định được các chính sách, biện pháp và công cụ để thực thi sao cho, một mặt, vẫn phát huy tốt tính tích cực và khả năng tự điều tiết của thị trường; mặt khác, đạt được các mục tiêu kỳ vọng đặt ra. 

Phương thức quản lý nhà nước về kinh tế trong điều kiện cơ chế thị trường ở nước ta chủ yếu là quản lý nhà nước bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách và lực lượng vật chất. Việt Nam đã và đang thực hiện cải cách hành chính, giảm mạnh sự can thiệp trực tiếp vào thị trường và hoạt động kinh tế bằng phương pháp hay mệnh lệnh hành chính. Đồng thời, xác định các nội dung của quản lý nhà nước là tạo lập môi trường, hướng dẫn, hỗ trợ và thanh tra, kiểm soát các hoạt động kinh tế. 

Do đó, khi xem xét đến những nội dung và điều kiện liên quan đến chính sách và cơ chế điều tiết cung - cầu nhằm bình ổn thị trường cần lưu ý một số vấn đề như sau:

Một là, khi xem xét chính sách và công cụ điều tiết thị trường, cần phải tiếp cận theo nghĩa rộng của nội hàm khái niệm. Theo nghĩa rộng, chính sách được hiểu là các quy định của luật pháp trong các nội luật và điều ước quốc tế mà Việt Nam ký kết tham gia. Chính sách cũng bao hàm các chiến lược, quy hoạch và kế hoạch phát triển đối với thị trường hàng hóa và đây là những chính sách thuộc vào nhóm các chính sách điều tiết có tính dài hạn. Việc ban hành những quy định hành chính (cấm, cho phép hạn chế và không cho phép…) hoặc sử dụng các lực lượng vật chất để can thiệp trực tiếp vào thị trường trong những điều kiện “khẩn cấp” là những biện pháp chính sách có tính ngắn hạn, nhưng có tác động nhanh trong điều tiết cung - cầu hàng hóa. Vấn đề đặt ra là phải lựa chọn những chính sách và biện pháp phù hợp với điều kiện cụ thể của thị trường trong những giai đoạn phát triển kinh tế nhất định.

Hai là, thị trường và hoạt động thương mại là hai phạm trù có quan hệ chặt chẽ với nhau. Vì vậy, điều tiết cung - cầu hàng hóa không chỉ bao hàm việc sử dụng chính sách thương mại mà đòi hỏi phải có sự sử dụng đồng bộ các chính sách có liên quan, như chính sách đất đai, đầu tư, tài chính, tín dụng, phát triển nguồn nhân lực,... Quá trình thực hiện những hành vi mua bán hàng hóa trên thị trường (thường được gọi là hoạt động thương mại) đòi hỏi phải có những phương tiện vật chất nhất định, như cửa hàng, kho tàng, phương tiện vận chuyển, phương tiện đo lường, đường sá, thông tin, các dịch vụ thanh toán, quảng cáo,... Các điều kiện và phương tiện này phục vụ trực tiếp quá trình lưu thông và mua bán hàng hóa, đồng thời có ảnh hưởng trực tiếp đến quan hệ cung cầu hàng hóa trên thị trường. 

Mức độ hoàn hảo hay không hoàn hảo của thị trường có ảnh hưởng lớn tới thời gian và quá trình mua bán, đến nhịp độ hoạt động của thị trường. Ngược lại, thời gian và không gian để tiến hành thuận lợi và có hiệu quả các hoạt động mua bán đều là những điều kiện quan trọng đối với phát triển thị trường. Các yếu tố thuộc về môi trường kinh doanh, như pháp luật về kinh doanh, các chính sách và chiến lược kinh tế, kết cấu hạ tầng, kỹ thuật, các vấn đề về môi trường tự nhiên - xã hội cũng đều ảnh hưởng đến sự vận động và phát triển của thị trường hàng hóa.

Ba là, hoàn thiện chính sách và cơ chế điều tiết cung - cầu nhằm bình ổn thị trường phải dựa trên cơ sở định hướng phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối. Trong lĩnh vực thương mại đang phát triển các thành phần kinh tế và các loại hình kinh doanh thương mại của các thành phần kinh tế, như thương mại nhà nước, thương mại tập thể, thương mại tư nhân, thương mại của các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Trên thực tế, các thành phần kinh tế cũng đang cạnh tranh gay gắt với nhau để mở rộng thị trường nhằm thu lại lợi nhuận tối đa có thể. Mặt khác, cũng đã xuất hiện các “liên kết” và hành vi cạnh tranh không lành mạnh, với các hoạt động đầu cơ hay tung tin thất thiệt để tạo ra sự biến động thị trường một cách giả tạo nhằm thu lợi bất chính. 

Vì vậy, việc hoàn thiện chính sách và cơ chế điều tiết cung - cầu thị trường hàng hóa phải tính đến các nhân tố này. Một mặt, Nhà nước tạo điều kiện cho thương mại nhà nước giữ vị trí quan trọng và là công cụ của Nhà nước để điều tiết thị trường trong một số trường hợp nhất định, đối với hàng hóa thiết yếu và ở một số lĩnh vực có tác động lan tỏa, như bán buôn và xuất, nhập khẩu các mặt hàng thuộc nhu cầu cơ bản và thiết yếu nhất. Mặt khác, phải hoàn chỉnh hệ thống pháp luật và thể chế kinh tế để tạo lập đầy đủ và đồng bộ các bộ phận của thị trường, tăng cường hoạt động thanh tra và kiểm soát thị trường nhằm đẩy lùi và triệt tiêu các thị trường ngầm, những hành vi cạnh tranh không lành mạnh, cũng như các hoạt động gian lận thương mại, đầu cơ… hình thành hệ thống thể chế thị trường hoàn chỉnh và đồng bộ.

Bốn là, trong điều kiện thực hiện chủ trương tái cơ cấu, đổi mới mô hình tăng trưởng nền kinh tế nhằm tạo tiền đề để phát triển thị trường cho giai đoạn sau, tất yếu sẽ dẫn đến việc bỏ trống thị trường hoặc thiếu hụt cung, thừa cầu trong ngắn hạn tại một số địa bàn nhất định, nhất là ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Thậm chí, ngược lại, trong ngắn hạn cũng có thể xảy ra tình trạng dư nguồn cung, dự trữ tồn kho quá nhiều trong khi phía cầu lại quá yếu. Trong những trường hợp đó, đòi hỏi phải có sự can thiệp và phản ứng ngay của Nhà nước để điều tiết cung - cầu, bình ổn thị trường.

Nhà nước cần có chính sách khuyến khích để các thương nhân và doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế đều tham gia hoạt động thương mại, đặc biệt kinh doanh hàng hóa thiết yếu đạt hiệu quả. Đồng thời, cần sử dụng kết hợp biện pháp tuyên truyền cho người tiêu dùng thực hiện tốt chủ trương của Đảng về việc người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam. Trong trường hợp dư cung, cần có chính sách điều tiết nguồn cung và kích cầu, giải phóng đầu ra cho sản xuất, nhằm ổn định tăng trưởng và phát triển kinh tế.

Năm là, khi đề cập đến điều tiết cung - cầu hàng hóa trên thị trường cần xác định và chuẩn bị về lực lượng vật chất. Bởi vì, khi chính sách đi vào thực tế và phát huy hiệu lực luôn có độ trễ, vì vậy, để điều tiết cung - cầu hàng hóa thiết yếu nhằm bình ổn thị trường cần phải có một lực lượng vật chất nhất định. Lực lượng hàng hóa này có thể được Nhà nước dự trữ trong hệ thống dự trữ nhà nước, hoặc quy định dự trữ tối thiểu bắt buộc đối với các doanh nghiệp. Bên cạnh đó, Nhà nước có thể hỗ trợ tín dụng để người sản xuất hay doanh nghiệp dự trữ hàng hóa trong một khoảng thời gian xác định thông qua chương trình bình ổn thị trường./.

---------------------------------------