Quyết sách mang tính bước ngoặt

Thực tiễn và thành quả hợp tác 20 năm Việt Nam tham gia ASEAN đã khẳng định đây là quyết sách đúng đắn, kịp thời của Đảng ta, mở ra thời kỳ hội nhập quốc tế sâu rộng, nâng cao vị thế của Việt Nam trong khu vực và trên thế giới, phục vụ mục tiêu phát triển đất nước.

Một là, tạo dựng môi trường an ninh, hòa bình, ổn định trong khu vực để bảo vệ và xây dựng Tổ quốc. Với ý nghĩa chiến lược quan trọng nhằm phá thế “bao vây về chính trị, cô lập về kinh tế” của đất nước, đồng thời tạo lập môi trường hòa bình ở Đông Nam Á, củng cố, thúc đẩy xu thế hợp tác trong khu vực, ngày 28-7-1995, Việt Nam chính thức gia nhập ASEAN. Sự tham gia của Việt Nam khi đó đã góp phần thúc đẩy ASEAN xóa bỏ chia rẽ giữa các nhóm nước, hoàn tất ý tưởng về một hiệp hội gồm 10 quốc gia Đông Nam Á, trở thành một tổ chức đại diện cho toàn khu vực. Kể từ đó đến nay, các nguyên tắc cơ bản của ASEAN, như tham vấn, đồng thuận, không can thiệp vào công việc nội bộ, tôn trọng độc lập, chủ quyền và giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình,... đã trở thành quy tắc chỉ đạo quan hệ giữa các nước thành viên, tạo dựng môi trường đối thoại và hợp tác trong khu vực. Đây là điều kiện thuận lợi giúp Việt Nam tăng cường quan hệ với các nước trong khu vực, ổn định phát triển đất nước.

Không chỉ có vậy, với tính tùy thuộc ngày càng gia tăng trong khu vực, ASEAN trong vai trò gắn kết các nước thành viên cùng ứng phó, giải quyết các thách thức chung, nhất là những thách thức an ninh phi truyền thống (như khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, an ninh hàng hải, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, quản lý nguồn nước,...) đã mang lại lợi ích trực tiếp cho Việt Nam thông qua các cơ chế hợp tác hiệu quả với hàng loạt sáng kiến, như Kế hoạch hành động ASEAN về biến đổi khí hậu, Kế hoạch chiến lược ASEAN về quản lý tài nguyên nước,...

Trong vấn đề Biển Đông, ASEAN phát huy vai trò chủ đạo của mình trong việc xử lý các vấn đề quan trọng liên quan đến hòa bình, an ninh, ổn định, phát triển ở khu vực. Trước những diễn biến dồn dập, phức tạp trên Biển Đông thời gian qua, nhất là gần đây, khi các vụ, việc Trung Quốc đưa trái phép giàn khoan Hải Dương 981 vào sâu trong thềm lục địa và vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, bồi đắp phi pháp các đảo chìm và bãi đá ở quần đảo Trường Sa, đe dọa an ninh, an toàn hàng hải ở Biển Đông, ASEAN đã có những phản ứng và tuyên bố mạnh mẽ. Lần đầu tiên kể từ năm 1992, các bộ trưởng ngoại giao của các nước thành viên ASEAN đã ra Tuyên bố riêng về Biển Đông (tháng 5-2014). Trước đó, trong Tuyên bố chung kết thúc Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 26 (tháng 4-2015), các nhà lãnh đạo ASEAN đã bày tỏ quan ngại và khẳng định lập trường chung của ASEAN với các nguyên tắc về tôn trọng luật pháp quốc tế, kêu gọi kiềm chế, không làm phức tạp thêm tình hình, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, kiên trì giải quyết các tranh chấp thông qua các biện pháp hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế đối với vấn đề này.

Hai là, phát triển đất nước thông qua tranh thủ sự giúp đỡ, hỗ trợ từ các nguồn lực khu vực. Gia nhập ASEAN là một trong những bước đi đầu tiên của Việt Nam trong hội nhập kinh tế quốc tế. ASEAN là thị trường xuất nhập khẩu và nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài đầu tiên của Việt Nam. Cùng với tác động của tự do hóa thương mại, nâng cao khả năng cạnh tranh của nền kinh tế, thúc đẩy đầu tư nước ngoài, sau 20 năm hội nhập khu vực, quan hệ kinh tế thương mại của Việt Nam với ASEAN đã có sự phát triển vượt bậc cả về bề rộng lẫn chiều sâu. Đến nay, ASEAN đã trở thành một trong những bạn hàng lớn của Việt Nam với kim ngạch thương mại song phương tăng gần 4,5 lần trong vòng 11 năm, từ 8,9 tỷ USD (năm 2003) lên tới 40 tỷ USD (năm 2013), chiếm khoảng 15% tổng giá trị thương mại hằng năm của Việt Nam (năm 2013)(1). Tính đến hết tháng 9-2014, con số này là 30,63 tỷ USD.

Ngoài ra, ASEAN còn giúp Việt Nam có sự chuẩn bị để hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới ở các sân chơi lớn, như tham gia Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), là thành viên đàm phàn Hiệp định Đối tác kinh tế chiến lược xuyên Thái Bình Dương (TPP), đàm phán Hiệp định Thương mại tự do với Liên minh châu Âu (EU); thúc đẩy thương mại, đầu tư và tiếp cận thị trường tiềm năng thông qua Khu vực mậu dịch tự do ASEAN (AFTA), Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP), Hiệp định khung ASEAN về dịch vụ (AFAS), Khu vực đầu tư ASEAN (AIA), Sáng kiến liên kết ASEAN (IAI),...

Trong lĩnh vực đầu tư, tính đến tháng 12-2014, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) từ các nước ASEAN tại Việt Nam đạt 53 tỷ USD với 2.507 dự án, chiếm 14% tổng số dự án và 20% tổng lượng vốn đầu tư của cả nước. ASEAN hiện diện trong hầu hết các lĩnh vực hợp tác chuyên ngành của Việt Nam. Đầu tư của Việt Nam sang các nước ASEAN cũng có chiều hướng gia tăng.

Ba là, nâng cao vai trò, vị thế của Việt Nam trong khu vực và trên thế giới. Với vai trò và thực lực của ASEAN ngày càng lớn mạnh, các đối tác của ASEAN đều thừa nhận vai trò trung tâm của Hiệp hội trong cấu trúc khu vực. Các trung tâm quyền lực kinh tế, chính trị trên thế giới không ngừng tăng cường hợp tác với ASEAN thông qua các cơ chế do ASEAN khởi xướng và dẫn dắt. Tầm quan trọng của ASEAN đã tạo thế cho Việt Nam phát huy thế và lực của mình. Trong ASEAN, Việt Nam được coi là điểm sáng do tình hình chính trị - xã hội ổn định, an ninh được bảo đảm, kinh tế phát triển năng động, môi trường kinh doanh, đầu tư hấp dẫn. Các nước ASEAN và đối tác của ASEAN, nhất là những nước lớn, đánh giá cao vị trí và vai trò quan trọng của Việt Nam, coi Việt Nam là nhân tố phải tính đến trong hoạch định và triển khai chính sách đối với khu vực Đông Nam Á và châu Á - Thái Bình Dương. Bên cạnh đó, Việt Nam củng cố được vị thế chiến lược của mình trong khu vực, hội nhập vững chắc trong liên kết song phương thông qua xây dựng quan hệ đối tác chiến lược với các nước thành viên ASEAN, như In-đô-nê-xi-a, Xin-ga-po, Thái Lan; tham gia các cơ chế liên khu vực, như ASEAN+3, Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS), Diễn đàn hợp tác châu Á - Thái Bình Dương (APEC), Diễn dàn hợp tác Á - Âu (ASEM),...

Phát huy vai trò thành viên tích cực, có trách nhiệm

Kết nạp Việt Nam vào ASEAN đánh dấu bước tiến của các nước Đông Nam Á trong việc vượt qua những khác biệt về chế độ chính trị để hướng tới các mối liên kết toàn diện, mở ra một bước ngoặt trong lịch sử phát triển ở khu vực. Trong suốt những năm qua, Việt Nam đã nhanh chóng hội nhập trên tất cả các lĩnh vực hợp tác của ASEAN, tham gia xây dựng các phương hướng, quyết sách lớn của Hiệp hội, khẳng định vai trò thành viên chủ động, tích cực và có trách nhiệm. Vai trò đó thể hiện trên một số nét lớn sau:

Thứ nhất, Việt Nam là nhân tố đoàn kết khu vực. Khu vực Đông Nam Á từng được coi là “vùng Ban-căng của châu Á”. Khi Chiến tranh lạnh kết thúc năm 1989, nhiều nhà quan sát cho rằng, xung đột tại khu vực này sẽ nổ ra trong khi hòa bình sẽ ngự trị ở Ban-căng của châu Âu. Song thực tế không phải vậy(2). Vào thời điểm Đông Nam Á còn nhiều nghi kỵ, thậm chí căng thẳng và đối đầu giữa các nhóm nước, việc ASEAN kết nạp Việt Nam cũng như Việt Nam gia nhập ASEAN đã tạo môi trường gắn kết trong khu vực. Với vị trí địa - chính trị và tiến trình phát triển của mình, Việt Nam là nhân tố đưa các nhóm nước ASEAN xích lại gần nhau, chấm dứt tình trạng Đông Nam Á bị chia rẽ.

Sự hội nhập mạnh mẽ từ những khác biệt của Việt Nam và các thành viên mới trong ASEAN đã tạo những chuyển biến về chất trong nội dung hợp tác khu vực. Trước quá trình liên tục đổi mới của tất cả các nước thành viên, đặc biệt là Việt Nam, ASEAN đã chuyển từ hợp tác có tính chất đóng cửa vì các mục tiêu chính trị giữa các nền kinh tế có trình độ phát triển tương đồng, hướng vào bên trong và chia sẻ thị trường sang xu hướng hợp tác có tính chất mở cửa, do sự thúc đẩy của thị trường giữa các nền kinh tế có trình độ phát triển chênh lệch nhau, cùng góp chung nguồn lực liên kết với bên ngoài. ASEAN hướng tới xây dựng một cộng đồng và giữ vai trò trung tâm trong việc bảo đảm hòa bình, ổn định trong khu vực.

Trong việc tạo dựng các khuôn khổ bảo đảm an ninh cho khu vực, Việt Nam góp phần phát huy vai trò chủ đạo của ASEAN trong việc xây dựng, chia sẻ và phát huy hiệu quả các công cụ hợp tác, như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hiệp ước thân thiện và hợp tác ở Đông Nam Á (TAC), Hiệp ước Khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANFWZ), Tuyên bố Ba-li về các nguyên tắc quan hệ cùng có lợi,...; tạo sân chơi cho các nước tham gia thông qua các cơ chế và chương trình nghị sự do ASEAN xây dựng và chủ trì, giữ vững vai trò chủ đạo của ASEAN trong các cấu trúc khu vực đang định hình.

Trong vấn đề Biển Đông, một vấn đề phức tạp và liên quan đến môi trường hòa bình, an ninh, ổn định trong khu vực, cách tiếp cận của Việt Nam thể hiện tính tích cực, xây dựng và trách nhiệm trong việc khẳng định lợi ích chung của các nước trong và ngoài khu vực là bảo đảm môi trường hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn, tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông; yêu cầu các bên liên quan nghiêm túc tuân thủ luật pháp quốc tế, Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển năm 1982 (UNCLOS), Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), và sớm thông qua Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC).

Thứ hai, Việt Nam là nhân tố thúc đẩy sự phát triển và tăng cường vị thế của ASEAN. Nằm ở trung tâm của khu vực trải rộng từ Thái Bình Dương tới Ấn Độ Dương và là cầu nối giữa các cường quốc, các nước vừa và nhỏ, ASEAN có vị trí hết sức quan trọng trong các tiến trình hợp tác ở châu Á. Trong gần thập niên qua, khu vực Đông Nam Á đã chuyển mình mạnh mẽ, trở thành khu vực phát triển năng động và đoàn kết. Từ một tổ chức hợp tác lỏng lẻo, một thực thể nhỏ bé ở Đông Nam Á, ngày nay ASEAN đã trở thành một tổ chức liên kết chặt chẽ, một bộ máy hoàn chỉnh, một trong số các khu vực tăng trưởng nhanh và năng động nhất thế giới và là đối tác không thể thiếu của các nước lớn và các tổ chức quốc tế quan trọng. Trong tiến trình đó, Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc góp phần xác định chiều hướng phát triển, định hướng chiến lược và các quyết sách lớn của ASEAN, như xây dựng Tầm nhìn 2020, Hiến chương ASEAN, Tuyên bố Hà Nội về thu hẹp khoảng cách phát triển, thành lập Ủy ban bảo vệ phụ nữ và trẻ em ASEAN... Việt Nam có tiếng nói chủ chốt trong việc bảo vệ những mục tiêu và nguyên tắc cơ bản của Hiệp hội, như các mục tiêu hòa bình, ổn định và liên kết khu vực; tích cực thúc đẩy và phát huy tác dụng của các cơ chế bảo đảm an ninh khu vực.

Trong những thời điểm Hiệp hội gặp khó khăn, Việt Nam đã trở thành một trong những yếu tố giúp ASEAN lấy lại sức mạnh, tạo đà vượt qua khủng hoảng. Trước bối cảnh uy tín của Hiệp hội giảm sút khi khu vực lâm vào cuộc khủng hoảng tài chính nghiêm trọng năm 1997, Việt Nam đã chủ trì thành công Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6 tại Hà Nội năm 1998, thông qua Chương trình hành động Hà Nội (HPA), mở đường cho ASEAN vượt qua khủng hoảng tài chính, tăng cường đoàn kết, đẩy mạnh hợp tác, khôi phục vị thế ASEAN và định hướng cho sự phát triển nhằm hiện thực hóa viễn cảnh của Tầm nhìn 2020.

Năm 2010, Việt Nam đã thực hiện xuất sắc vai trò Chủ tịch ASEAN trong bối cảnh khủng hoảng tài chính - kinh tế toàn cầu lan rộng; tạo dựng được bản lề quan trọng trong lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN, đưa Hiến chương, bộ máy mới của ASEAN đi vào cuộc sống; phát huy vai trò trung tâm của ASEAN trong bảo đảm hòa bình, ổn định hợp tác ở khu vực, trong đó có vấn đề Biển Đông. Hội nghị cấp cao Đông Á đã được mở rộng trong năm 2010 với sự tham gia của Nga và Mỹ, gia tăng tầm quan trọng của Diễn đàn.

Nhằm mục tiêu chung phát triển, Việt Nam đã cùng các nước ASEAN thúc đẩy hợp tác và tự do hóa về thương mại, dịch vụ, đầu tư với các đối tác trong và ngoài khu vực, như thực hiện AFTA, Hành lang Đông Tây,... Với tốc độ tăng trưởng kinh tế cao và giảm nghèo nhanh, chuyển sang nền kinh tế thị trường với nhiều thành tựu, Việt Nam đã vượt lên trong ASEAN 4 (gồm Cam-pu-chia, Lào, Mi-an-ma, Việt Nam), tạo thành lực kéo thu hẹp khoảng cách phát triển, trở thành mô hình tăng trưởng thành công trong ASEAN.

Bên cạnh việc tăng cường hợp tác và liên kết nội khối, Việt Nam tham gia thúc đẩy hợp tác giữa ASEAN với các nước đối tác bên ngoài trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Với tư cách là nước điều phối quan hệ đối thoại giữa ASEAN với nhiều đối tác quan trọng, như Nhật Bản, Nga, Mỹ, Ô-xtrây-li-a,… Việt Nam phát huy vai trò là cầu nối tích cực tăng cường quan hệ giữa ASEAN với các đối tác này, kể cả việc góp phần tháo gỡ một số vướng mắc, giúp nâng tầm quan hệ giữa hai bên, được cả ASEAN và các nước đối thoại đánh giá cao. Việt Nam cũng có những đóng góp tích cực nhằm giữ vững vai trò chủ đạo của ASEAN tại các tiến trình hợp tác khu vực do ASEAN khởi xướng, như ASEAN+1, ASEAN+3, EAS, ARF, Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN (ADMM),...

Thứ ba, Việt Nam là nhân tố góp phần xây dựng cộng đồng ASEAN vững mạnh. Năm 2015, ASEAN hoàn tất quá trình hình thành cộng đồng thống nhất, theo đó, liên kết khu vực được nâng cao về mọi mặt thông qua ba trụ cột chính là Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC), Cộng đồng Kinh tế (AEC) và Cộng đồng Văn hóa - Xã hội (ASCC).

Kể từ khi khởi xướng ý tưởng sẽ xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015, Việt Nam là nước thành viên đạt tỷ lệ hoàn tất lộ trình xây dựng Cộng đồng ở mức cao mặc dù nguồn lực còn hạn chế. Về chính trị - an ninh, Việt Nam cùng các nước ASEAN đang triển khai các mục tiêu còn lại của Kế hoạch tổng thể APSC, trong đó có việc nhận, chủ trì và triển khai những biện pháp được cho là khó thực hiện do tính nhạy cảm và phức tạp. Việt Nam cũng tích cực thực hiện các sáng kiến, như thiết lập đường dây liên lạc trực tiếp giữa bộ trưởng quốc phòng các nước ASEAN; chủ trì tổ chức Diễn đàn Biển ASEAN (AMF), Diễn đàn Biển ASEAN mở rộng (EAMF); đẩy mạnh hợp tác giữa ASEAN với các đối tác trong việc ngăn ngừa và xử lý hiệu quả thách thức đang đặt ra, như an ninh, an toàn hàng hải, biến đổi khí hậu, an ninh nguồn nước, thiên tai, dịch bệnh Ê-bô-la,... Quốc hội, các tổ chức chính trị - xã hội, nhân dân Việt Nam đã có những hoạt động phong phú theo các cơ chế liên quan.

Về kinh tế, Việt Nam là một trong ba nước đạt tỷ lệ cao nhất trong việc thực hiện các mục tiêu của Kế hoạch tổng thể xây dựng AEC với mức hoàn thành gần 90%. Việt Nam cũng tham gia tích cực trong đàm phán về các biện pháp thuận lợi hóa thương mại, đầu tư, dịch vụ; chủ động thực hiện các cam kết về giảm thuế nhập khẩu xuống mức từ 0% đến 5% theo Hiệp định thương mại hàng hóa ASEAN (đối với đa số các dòng thuế trong danh mục cắt giảm thông thường); nỗ lực hoàn thành cam kết về xóa bỏ thuế quan đối với các sản phẩm trong các ngành ưu tiên hội nhập. Các hiệp định thương mại tự do (FTA) quan trọng mà Việt Nam ký với Hàn Quốc, Liên minh Hải quan gồm Nga, Bê-la-rút, Ca-dắc-xtan và đang hoàn tất đàm phán với EU, trong năm 2015 góp phần kết nối và mở rộng lợi ích AEC với bên ngoài.

Về văn hóa - xã hội, Việt Nam thúc đẩy trụ cột này trở thành một chân kiềng có tác dụng bổ trợ và gắn kết hữu cơ trong Cộng đồng. Việt Nam chủ động đề xuất sáng kiến, ủng hộ hợp tác trong các lĩnh vực ưu tiên của ASEAN hiện nay, như an sinh xã hội, môi trường, quản lý thiên tai, biến đổi khí hậu và thúc đẩy, bảo vệ quyền của lao động di cư,...

                                               *
                                           *      *

Hai mươi năm tham gia ASEAN, Việt Nam đã đóng góp vào sự lớn mạnh của ASEAN, khẳng định hình ảnh và uy tín của một thành viên chủ động, tích cực và có trách nhiệm. Sau năm 2015, ASEAN khởi đầu giai đoạn phát triển mới với một môi trường hòa bình và an ninh trong khu vực, một thị trường chung duy nhất và cơ sở sản xuất thống nhất, một xã hội chia sẻ, đùm bọc, có trách nhiệm và hướng tới người dân. Do vậy, để phát huy hơn nữa vai trò và vị thế của Việt Nam tại khu vực và trên thế giới cũng như thúc đẩy sự phát triển vững mạnh của Cộng đồng, cùng với sự ủng hộ của các quốc gia thành viên, Việt Nam tiếp tục góp phần phát huy sự đoàn kết và thống nhất trong ASEAN, tăng cường xây dựng lòng tin, hướng tới tiếng nói chung đối với các vấn đề khu vực; phát huy vai trò trung tâm của ASEAN trong việc xây dựng cấu trúc khu vực trên cơ sở các chuẩn mực chung của luật pháp quốc tế, các nguyên tắc, giá trị, chuẩn mực ứng xử của ASEAN. Chủ động tham gia xây dựng Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN sau năm 2015, xác định các nội dung ưu tiên hợp tác ASEAN trong 10 năm tới.

Cùng với tiến trình đổi mới và hội nhập quốc tế toàn diện, sự nỗ lực của Việt Nam trong việc tham gia hợp tác sâu rộng và hiệu quả hơn sẽ góp phần thúc đẩy hiện thực hóa một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, gắn kết, phát triển, vì hạnh phúc của nhân dân ASEAN, vì hòa bình, ổn định, hợp tác và thịnh vượng ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương và trên thế giới. /.

-------------------------------------------

(1) AEC là chìa khóa để Việt Nam giảm gánh nặng nhập siêu, http://www.doanhnhansaigon.vn/thoi-su-trong-nuoc/aec-la-chia-khoa-de-viet-nam-giam-ganh-nang-nhap-sieu/1080787/, ngày 17-04-2014

(2) Kishore Mahbubani & Rhoda Severino: “ASEAN: The way forward”, http://www.mckinsey.com/insights/public_sector/asean_the_way_forward