Từ khi ra đời, báo chí điện tử nước ta đã góp phần quan trọng vào việc phổ biến, tuyên truyền chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; mở rộng hiệu quả thông tin đối ngoại; nâng cao dân trí, thỏa mãn nhu cầu thông tin và nâng cao mức  hưởng thụ văn hóa của nhân dân...

Tạp chí “Quê hương”, cơ quan của Ủy ban về người Việt Nam ở nước ngoài trực thuộc Bộ Ngoại giao Việt Nam là tờ báo mạng điện tử đầu tiên của nước ta. Sau đó, các báo khác lần lượt cho ra đời phiên bản điện tử như báo Nhân Dân điện tử (1998), Đài Tiếng nói Việt Nam VOV News (1999), Đài Truyền hình Việt Nam (2000),… Hiện nay, hầu hết các tờ báo lớn như Thanh niên, Tuổi trẻ, Lao động, Tiền phong, An ninh thủ đô, Hà Nội mới… đều có báo điện tử song hành cùng báo in. Không chỉ có vậy, một số tờ báo mạng điện tử phát triển độc lập không phụ thuộc vào bản in đã xuất hiện như: VnExpress (2002), Vietnamnet (1-2003) và VnMedia (8-2003).

Theo thống kê của Bộ Thông tin và Truyền thông, đến tháng 3-2012, cả nước có 61 báo, tạp chí điện tử, 191 trang mạng xã hội, hơn 1.000 trang thông tin điện tử tổng hợp (1). Diện mạo báo chí xã hội càng trở nên phong phú, đa dạng và đã mang đến cho nhiều đối tượng người đọc, lượng thông tin đa chiều rất lớn và với tốc độ nhanh. Tuy nhiên, những bất cập cũng nảy sinh từ sự phát triển nhanh của các trang mạng điện tử, nhất là khâu quản lý, xử lý thông tin. Nhiều cơ quan báo chí vừa giữ vững tôn chỉ mục đích, vừa không ngừng nâng cao chất lượng sản phẩm báo chí, qua đó, góp phần hình thành “thương hiệu”, khẳng định chỗ đứng vững chắc trong công chúng, góp phần nâng cao mức hưởng thụ về văn hóa cho nhân dân. Bên cạnh những ưu điểm, thành tích cơ bản, hoạt động báo chí đã bộc lộ không ít hạn chế, thiếu sót và một số vấn đề nảy sinh cần khắc phục. Không ít tờ báo, do bị chi phối bởi mặt trái của kinh tế thị trường, đã chạy theo lợi ích đơn thuần, chất lượng các sản phẩm báo chí không được coi trọng; thậm chí đã cố tình hay hữu ý hạ thấp yêu cầu quan trọng này, gây ảnh hưởng đến uy tín của giới báo chí trước công chúng bởi đã đưa ra xã hội những sản phẩm báo chí kém chất lượng.

Trước yêu cầu cao trong phát triển hội nhập như hiện nay, các báo điện tử đang gặp phải những vấn đề cần được giải quyết như: chưa có nhận thức đúng đắn về vai trò, chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan báo mạng; về đội ngũ phóng viên tác nghiệp báo, bên cạnh những phóng viên kỳ cựu, dày dặn kinh nghiệm còn có đội ngũ phóng viên trẻ, hiểu biết xã hội và trải nghiệm nghề nghiệp chưa nhiều, hoạt động chưa thật sự chuyên nghiệp; chưa có sự sáng tạo và đa dạng hóa các hoạt động trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ được giao; chất lượng đội ngũ biên tập viên, cộng tác viên còn thấp. Những yêu cầu khắt khe đặt ra từ phía các đối tác tham gia quảng cáo và đóng góp tài chính đã tạo sức ép lớn đối với định hướng các tờ báo. Trong mấy năm gần đây, nhiều bạn đọc đã cho rằng, các tờ báo mạng đang rơi vào tình trạng “lá cải hóa”, đi theo hướng câu khách rẻ tiền, nội dung thông tin báo có nhiều yếu tố thương mại; tin, bài bị chi phối quá nhiều bởi bài toán kinh tế; ít chuyên trang, chuyên mục hấp dẫn; một số trang chuyên đang tồn tại chưa đạt hiệu quả thông tin cao,…

Báo chí là một hiện tượng xã hội đặc thù, lấy sự biến đổi của thực tiễn xã hội làm nguồn đề tài khai thác, tạo ra dư luận xã hội và góp phần làm biến đổi xã hội. Thực tiễn đời sống xã hội thì luôn luôn biến đổi, với những diện mạo mới, đòi hỏi báo chí phải thay đổi, để thích nghi với điều kiện, hoàn cảnh xã hội mới. Hoạt động đổi mới và đổi mới hệ thống báo chí là hoạt động rất cần có, nó phải được nghiên cứu, xem xét kỹ lưỡng, từ đó đề ra những mục tiêu cụ thể, rõ ràng, nhằm đạt được sự đổi mới có ý nghĩa tích cực.

Yêu cầu đổi mới báo chí đòi hỏi tránh cả hai xu hướng cực đoan. Một mặt, tránh tập trung khai thác các chi tiết giật gân, sa vào khai thác các yếu tố tác động vào tính tò mò và dễ dãi của người đọc cốt để tăng lượng truy cập, để tăng doanh thu quảng cáo mà bất chấp các quy phạm về trách nhiệm xã hội, ý thức công dân, đạo đức nghề nghiệp, quyền tác giả, quyền sở hữu trí tuệ của người làm báo; mặt khác, cần khắc phục tình trạng một số tờ báo và nhà báo bị “ép khuôn” cương cứng thái quá. Yêu cầu đổi mới báo chí nói chung và báo mạng điện tử nói riêng phải giảm thiểu tối đa tình trạng bôi đen hoặc tô hồng thái quá, gây nhiễu loạn các giá trị xã hội và làm méo mó thực tiễn.

Nhiều cơ quan báo mạng lớn ở Việt Nam đang trong quá trình “tái cấu trúc” về tổ chức và công nghệ quản lý, trên cơ sở hợp nhất hoặc mở rộng, phát triển để trở thành những tổ hợp, tập đoàn truyền thông báo chí đa hệ, mạnh về công nghệ, đủ sức cạnh tranh trên “mặt trận báo chí” cả trong nước và quốc tế. Xu thế này có thể là vấn đề khả thi cần được suy ngẫm nghiêm túc và có sự chuẩn bị chu đáo trong chiến lược dài hạn.

Muốn tự đổi mới, các tờ báo mạng cần thực hiện những nội dung chủ yếu sau:

Thứ nhất, xây dựng đội ngũ lãnh đạo và cán bộ công nhân viên trực tiếp trong tòa soạn được giáo dục và thấm nhuần chủ nghĩa Mác -  Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh; nắm vững đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước để làm nền tảng tư tưởng.

Trong tác nghiệp, báo chí điện tử có vai trò vừa là công cụ tuyên truyền của Đảng và Nhà nước, vừa là tiếng nói và là diễn đàn của nhân dân. Vì vậy, muốn thành công, tất cả các tờ báo mạng càng cần phải thể hiện rõ nét vai trò của mình trong cả hai nhiệm vụ chính trị và văn hóa như vừa nêu.

Bên cạnh nhiệm vụ tuyên truyền chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về lĩnh vực kinh tế, văn hóa - xã hội, quốc phòng - an ninh, báo chí còn phải giúp bạn đọc đánh giá thực trạng, mổ xẻ thông tin, đồng thời đưa ra nguyên nhân, giải pháp, dự báo xu hướng phát triển của vấn đề, làm cho người đọc hiểu đúng bản chất của sự việc, định hướng dư luận xã hội để người dân có những quyết định đúng đắn. Đó chính là lập trường chính trị của trang báo cũng như của cơ quan báo chí.

Thứ hai, xây dựng tốt các mối quan hệ nghề nghiệp và các quan hệ khác ngay trong tòa  soạn và không ngừng nâng cao chất lượng hạ tầng cơ sở  kỹ thuật của báo.

Để đạt được những yêu cầu này, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các phóng viên, biên tập viên và ban lãnh đạo của tòa soạn từ việc đề ra chiến lược tuyên truyền, lựa chọn và triển khai đề tài để biên tập, tổ chức bài viết. Nắm bắt nhanh các diễn biến chính của đất nước, ban biên tập sẽ đề ra được kế hoạch thông tin cụ thể. Từ đó, phóng viên sẽ triển khai đề tài làm cho những bài viết vừa mang tính thời sự, chính xác, sinh động, vừa mang hơi thở của cuộc sống, thu hút độc giả vào vấn đề báo nêu. Các tác phẩm báo chí là sự thể hiện trình độ nhận thức, bản lĩnh chính trị, khả năng phân tích luận giải của phóng viên, biên tập viên. Vậy nên, đội ngũ phóng viên cần đi sâu, đi sát vào cuộc sống và biết phát huy tinh thần chủ động, sáng tạo, biết cách bám sát, thâm nhập thực tiễn, từ đó khám phá, khai thác các vấn đề, đề tài cho báo chí để luôn có bài viết mới chân thực và sinh động.

Việc quan tâm phát triển về hạ tầng kỹ thuật của báo mạng điện tử, cụ thể là: “chuẩn hóa” một số tiêu chí về hạ tầng của hệ thống như: tên miền, hosting, nhà cung cấp, các tiêu chí về mạng nội bộ, phần cứng… bảo đảm cho một tờ báo điện tử hoạt động; trang bị kỹ thuật - công nghệ mới, hiện đại đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ; đa dạng hóa khả năng lưu trữ thông tin chính thống của báo điện tử, tạo khả năng liên kết, trao đổi thông tin thuận tiện, dễ dàng...

Thứ ba, xây dựng đội ngũ phóng viên, biên tập viên thạo nghề.

Sự phát triển của mỗi tờ báo, đội ngũ phóng viên luôn có vai trò quyết định. Tờ báo có làm tốt nhiệm vụ thông tin, tuyên truyền, đáp ứng nhu cầu của độc giả hay không phụ thuộc vào những sản phẩm báo chí của phóng viên tạo ra. Vì vậy, việc không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của đội ngũ phóng viên, biên tập viên trong nhiều lĩnh vực khác nhau là chiến lược của tờ báo. Chiến lược đó phải được thực hiện trên cả hai phía, phía cơ quan là phải xây dựng quy hoạch, đào tạo; phía phóng viên là quá trình tự đào tạo để không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn và mở rộng hiểu biết của mình trên nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội ngay trong quá trình tác nghiệp. Để làm được điều này, đội ngũ phóng viên, biên tập viên bên cạnh việc đào tạo chuyên ngành báo chí, cần được đào tạo về chuyên ngành họ đang phụ trách.

Thứ tư, không ngừng mở rộng các nội dung chuyên đề phù hợp, phục vụ nhu cầu ngày càng cao của công chúng.

Công chúng báo chí là những nhóm đối tượng trong quần chúng được các phương tiện truyền thông đại chúng hướng tới. Những nhóm đối tượng này phải có điều kiện để tiếp xúc với báo chí. Công chúng là người có quyền quyết định số phận của tờ báo. Quyền của công chúng còn thể hiện qua những ý kiến phản hồi mà giờ đây không một cơ quan truyền thông đứng đắn nào dám xem nhẹ, bỏ qua…

Hiện nay, nhu cầu của công chúng biến đổi hằng ngày, hằng giờ, làm sao để phục vụ họ được nhiều nhất, tốt nhất. Báo điện tử cần bám sâu vào đời sống, mở thêm những mảng nội dung hay, tạo điều kiện để công chúng bày tỏ quan điểm, thái độ và cũng từ những quan điểm, ý kiến đó của công chúng để báo chí tiếp tục sáng tạo nên những tác phẩm có giá trị quay trở về phục vụ công chúng. “Làm những gì công chúng yêu cầu, sáng tạo những gì công chúng cần” luôn là câu hỏi đối với báo điện tử.

Thứ năm, xây dựng một đội ngũ cộng tác viên hiệu quả hỗ trợ cho tòa soạn.

Ngày nay, trước thời đại thông tin đa dạng, phong phú trong khi lực lượng phóng viên, biên tập viên lại có hạn, việc xây dựng một đội ngũ cộng tác viên hỗ trợ cho tòa soạn là vô cùng quan trọng. Đối với báo mạng, khi yêu cầu thông tin nhanh, nóng được đặt lên hàng đầu thì cộng tác viên chính là những đầu mối liên lạc của phóng viên, biên tập viên với thực tế cuộc sống hằng ngày của người dân, cung cấp thông tin cho tòa soạn một cách nhanh chóng, kịp thời ở những nơi mà phóng viên chưa thể bao quát hết. Không chỉ vậy, cộng tác viên còn là những chuyên gia hàng đầu trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Với kiến thức sâu rộng, các bài viết của họ có khả năng phân tích, dự báo. Chính vì thế, đòi hỏi tòa soạn cần xây dựng cho riêng mình một đội ngũ cộng tác viên hùng hậu, hoạt động hiệu quả. Vấn đề này đòi hỏi ban lãnh đạo các báo điện tử cần có những cơ chế, chính sách khuyến khích, tạo điều kiện tốt nhất để cộng tác viên hoạt động, nỗ lực phấn đấu và cống hiến.

Thứ sáu, không ngừng nâng cao chất lượng của từng chuyên mục qua từng bài viết.

Những người được phân công trách nhiệm “đứng mục”, “đứng trang” nên có đội ngũ cộng tác viên cho chuyên mục, chuyên trang mình phụ trách để làm phong phú, đa dạng cho các bài viết. Bản thân những người đứng mục phải luôn có ý thức trau dồi mặt bằng văn hóa, hiểu biết chung về đời sống chính trị - xã hội. Nếu không đạt được mặt bằng tri thức rộng về lịch sử, văn hóa, kinh tế, xã hội… hay có những đặc điểm về truyền thống dân tộc, xu thế mới của thế giới… thì ở thời điểm phát sinh sự kiện, vấn đề, nhà báo rất khó có nhãn quan soi thấu và đưa ra nhận định bàn luận với công chúng được. Chẳng hạn, người viết bình luận cần vững vàng trong nhận thức chính trị, nắm vững chủ trương, đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước. Đây không những là tiêu chí quan trọng đem lại độ tin cậy, chắc chắn cho tác phẩm mà còn là nguồn đề tài phong phú, là định hướng của mọi công việc khác trong xã hội. Nếu không có nhận thức chính trị, bài bình luận dễ trở thành những lời sáo rỗng, chủ quan duy ý chí, thiếu tính thuyết phục. Bài bình luận dù ở bất kỳ lĩnh vực nào, ở sự kiện hay vấn đề gì cũng phải bảo đảm ba yếu tố đúng bản chất sự kiện, đúng xu thế thời đại và đúng quan điểm, đường lối của Đảng. Người viết dân sinh lại phải nhạy bén với từng nhịp sống đời thường, tìm cách thể hiện trong lối văn phong đơn giản, dễ hiểu. Luôn luôn có ý thức học hỏi, tìm tòi, nghiên cứu sách vở và các báo bạn. Càng đọc nhiều, vốn từ ngữ và văn phong càng được trau dồi mạch lạc, trôi chảy, không tạo cảm giác “xói mòn” với bạn đọc.

Bên cạnh đó, báo chí cần có thêm các mục và dung lượng phản ánh kịp thời tiếng nói trực tiếp của cử tri, độc giả; tổ chức nhiều hơn những “Hội nghị bàn tròn”, những “Diễn đàn khoa học”; “Gặp gỡ hằng tháng, hằng năm” và các “Giao lưu trực tuyến”, “Tiếng nói doanh nghiệp” với bạn đọc về các chủ đề nóng, bức xúc trong nước và quốc tế, nhất là của doanh nghiệp.

Trước mỗi thời kỳ, giai đoạn, để đáp ứng được nhu cầu thông tin của bạn đọc và thực hiện tốt nhiệm vụ chính trị mà cơ quan chủ quản giao phó, mỗi cơ quan báo điện tử đều phải làm mới chính mình. Trong đó, đổi mới nội dung, đổi mới hình thức thông qua việc đổi mới, làm mới từng phần chỉ thích ứng với điều kiện mới là nhiệm vụ trọng tâm. Việc đổi mới chuyên trang, chuyên mục sẽ tạo sức hấp dẫn cho trang báo, đồng thời khẳng định được tài năng, tính sáng tạo và khả năng thích ứng cao của lãnh đạo tòa soạn cũng như đội ngũ phóng viên, biên tập viên. Điều này đặc biệt có ý nghĩa với báo điện tử khi nó là sản phẩm báo chí luôn chịu ảnh hưởng trước va đập trong dòng xoáy thương mại hóa./.

------------------------------------------

(1) Báo cáo đánh giá công tác báo chí năm 2011