Sửa đổi, bổ sung các quy định trong Hiến pháp năm 1992 về khoa học, công nghệ

Lịch sử lập hiến của nước ta đã trải qua 4 bản Hiến pháp, đó là Hiến pháp các năm 1946, 1959, 1980 và 1992 cùng với 3 lần sửa đổi, bổ sung Hiến pháp vào các năm 1988, 1989, 2001. Hiến pháp năm 1992 được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Nghị quyết số 51/2001/QH10, ngày 25-12-2001 của Quốc hội đến nay đã thi hành được gần 20 năm. Với tính chất là nền tảng chính trị - pháp lý của quốc gia, Hiến pháp năm 1992 đã góp phần to lớn vào sự thành công của sự nghiệp đổi mới đất nước, sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và toàn vẹn lãnh thổ của nước ta trong những năm qua. 

Tuy nhiên, đứng trước đòi hỏi của sự nghiệp xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, dựa trên nguyên tắc quyền lực nhà nước thống nhất phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế, việc nghiên cứu bổ sung, sửa đổi Hiến pháp là yêu cầu tất yếu khách quan nhằm kịp thời thể chế hóa quan điểm, đường lối của Đảng, nhất là Nghị quyết Đại hội XI của Đảng.

Phát triển khoa học, công nghệ được quy định tại Điều 37 và Điều 38 của Hiến pháp năm 1992. Theo Điều 37 Hiến pháp năm 1992, “Khoa học và công nghệ giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia; xây dựng nền khoa học, công nghệ tiên tiến; phát triển đồng bộ các ngành khoa học nhằm xây dựng luận cứ khoa học cho việc định ra đường lối, chính sách và pháp luật, đổi mới công nghệ, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý, bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế; góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia”.

Điều 37 đã được sửa đổi, bổ sung năm 2001 như sau: “Phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu. Khoa học và công nghệ giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia; xây dựng nền khoa học và công nghệ tiên tiến; phát triển đồng bộ các ngành khoa học, nghiên cứu, tiếp thu các thành tựu khoa học và công nghệ của thế giới nhằm xây dựng luận cứ khoa học cho việc định ra đường lối, chính sách và pháp luật, đổi mới công nghệ, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý, bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế; góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia.”

Theo Điều 38 Hiến pháp năm 1992, “Nhà nước đầu tư và khuyến khích tài trợ cho khoa học bằng nhiều nguồn vốn khác nhau, ưu tiên cho những hướng khoa học, công nghệ mũi nhọn; chăm lo đào tạo và sử dụng hợp lý đội ngũ cán bộ khoa học, kỹ thuật, nhất là những người có trình độ cao, công nhân lành nghề và nghệ nhân; tạo điều kiện để các nhà khoa học sáng tạo và cống hiến; phát triển nhiều hình thức tổ chức, hoạt động nghiên cứu khoa học, gắn nghiên cứu khoa học với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, kết hợp chặt chẽ giữa nghiên cứu khoa học, đào tạo với sản xuất, kinh doanh”. Điều này không sửa đổi, bổ sung và được giữ nguyên.

1 - Cách viết của Điều 37 và Điều 38 về khoa học và công nghệ trong Hiến pháp hiện nay (năm 1992 và sửa đổi năm 2001) được phân định khá rõ về ý tưởng là Điều 37 về quan điểm, chủ trương vĩ mô và Điều 38 về chính sách (cơ chế), định hướng giải pháp lớn để thực hiện Điều 37. Vì vậy, trong dự kiến sửa đổi Hiến pháp tới đây nên tuân thủ sự phân định này để lựa chọn vấn đề gì thuộc về quan điểm, chủ trương thì đưa về Điều 37, vấn đề gì thuộc về chính sách, giải pháp thì đưa về Điều 38.

Do vậy, nội dung “nghiên cứu, tiếp thu các thành tựu khoa học, công nghệ của thế giới” nên đưa xuống Điều 38. 

Cần cân nhắc xem vấn đề “nghiên cứu khoa học phục vụ nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội” và “gắn chặt chẽ nghiên cứu khoa học, đào tạo với sản xuất, kinh doanh” là quan điểm, chủ trương hay là chính sách, định hướng giải pháp để xếp vào các điều cho phù hợp. Theo tôi, “nghiên cứu khoa học phục vụ nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội” nặng về quan điểm, chủ trương, mục tiêu của phát triển khoa học, công nghệ; “gắn chặt chẽ nghiên cứu khoa học, đào tạo với sản xuất, kinh doanh” là hình thức, biện pháp để thực hiện mục tiêu và gần với chính sách. Chính vì vậy, hai mục này phải được sắp xếp lại. Mặt khác, “gắn chặt chẽ nghiên cứu khoa học, đào tạo với sản xuất, kinh doanh” thì rõ ràng thiếu một phần rất quan trọng, đó là gắn nghiên cứu khoa học với đào tạo. Vấn đề “ưu tiên các ngành khoa học công nghệ mũi nhọn” thuộc về chủ trương và sẽ bổ sung cho vế “phát triển đồng bộ” như phân tích kỹ dưới đây.

2 - Thế giới đang chứng kiến sự phát triển với nhịp độ ngày càng nhanh chóng của khoa học và công nghệ, tạo ra những thành tựu có ảnh hưởng to lớn đến toàn thế giới. Nhiều quốc gia coi tăng cường đổi mới khoa học, công nghệ là chiến lược quốc gia, coi đầu tư cho khoa học, công nghệ là đầu tư chiến lược. Khoa học, công nghệ ngày càng chứng tỏ vai trò cực kỳ quan trọng và trở thành động lực phát triển của mỗi quốc gia.

Nước ta đang trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Nền kinh tế - xã hội nước ta ngày càng hội nhập sâu vào thế giới. Quy luật phát triển kinh tế thế giới cũng như thực tiễn ở nước ta đã chỉ ra rằng để phát triển kinh tế, bảo đảm an sinh xã hội trong giai đoạn hiện nay và những năm tới đây không có con đường nào khác là phải dựa vào phát triển khoa học, công nghệ. 

Nghị quyết Đại hội XI của Đảng chỉ rõ “Phát triển mạnh khoa học, công nghệ làm động lực đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển kinh tế tri thức, góp phần tăng nhanh năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế, sự phát triển nhanh, bền vững của đất nước”.

Chính vì vậy, quy định tại Điều 37 của Hiến pháp: “Phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu. Khoa học và công nghệ giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước” là hoàn toàn phù hợp và tất cả những mục nói về vai trò của khoa học công nghệ cần được tích hợp vào đây và không nên nói dàn trải ở chỗ khác.

3 - Chúng ta đề cập đến sự phát triển kinh tế - xã hội với sự đóng góp quan trọng của khoa học, công nghệ. Tuy nhiên, cũng cần chú ý nhấn mạnh đến sự phát triển bền vững đất nước. Khoa học và công nghệ phải thực sự là động lực, là nền tảng để phát triển bền vững đất nước, là công cụ hữu hiệu để tăng năng suất lao động, nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm, hàng hóa, tăng cường sức cạnh tranh của các doanh nghiệp, các sản phẩm sản xuất trong nước. Đẩy mạnh phát triển khoa học, công nghệ phải hướng vào các mục tiêu phát triển bền vững. Nền kinh tế nước ta vẫn đang tăng trưởng dựa vào khai thác nguồn tài nguyên và các yếu tố tác động đầu vào (vốn, lao động). Do đó, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên là tiêu chí quan trọng nhất của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nước ta. Đối với những nước đang phát triển như Việt Nam, trong nhiều năm tới vẫn còn phải dựa vào các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phát triển, thì phát triển khoa học, công nghệ phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay đồng thời phải gắn với mục tiêu phát triển bền vững đất nước. Vì vậy, cần thiết bổ sung chủ trương “phát triển khoa học, công nghệ phục vụ mục tiêu phát triển bền vững đất nước” trong Hiến pháp sửa đổi lần này.

4 - Với vị trí, vai trò then chốt và động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội thì “góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia” là chưa tương xứng mà nên bổ sung “góp phần quan trọng bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia”.

5 - Điều 37 quy định: “Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia; xây dựng nền khoa học và công nghệ tiên tiến; phát triển đồng bộ các ngành khoa học, nghiên cứu, tiếp thu các thành tựu khoa học và công nghệ của thế giới nhằm xây dựng luận cứ khoa học cho việc định ra đường lối, chính sách và pháp luật, đổi mới công nghệ, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý, bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế; góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia”. Trong quy định này có thể thấy chủ thể của từng mệnh đề không rõ ràng. Cụ thể là:

+ Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia;

+ Nhà nước xây dựng nền khoa học và công nghệ tiên tiến;

+ Nhà nước phát triển đồng bộ các ngành khoa học. 

Nhưng: Nhà nước nghiên cứu, tiếp thu các thành tựu khoa học và công nghệ của thế giới... thì chủ thể ở đây không phải là Nhà nước “nghiên cứu, tiếp thu” được. 

Việc tiếp thu thành tựu khoa học và công nghệ của thế giới là việc làm tất yếu trong quá trình xây dựng nền khoa học, công nghệ hiện đại nên không cần đưa vào Hiến pháp. Hơn nữa, Hiến pháp nên quy định chủ trương, chính sách lớn mang tính định hướng, ổn định lâu dài, do đó không nên đưa những phần lý giải vào Hiếp pháp như “nhằm xây dựng luận cứ khoa học cho việc định ra đường lối, chính sách và pháp luật, đổi mới công nghệ, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý, bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế”. Phần này cần tập trung vào thể hiện chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đối với phát triển khoa học, công nghệ thông qua Hiến pháp. Chính vì vậy không cần thể hiện giải thích mục tiêu “nhằm xây dựng luận cứ khoa học cho việc định ra đường lối, chính sách và pháp luật” vào Hiến pháp. Về phần này vẫn cần khẳng định: “Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia; xây dựng nền khoa học tiên tiến; phát triển đồng bộ các ngành khoa học, công nghệ; ưu tiên những ngành khoa học, công nghệ mũi nhọn, những ngành là thế mạnh của nước ta”.

Quan điểm “đổi mới công nghệ, phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao trình độ quản lý” là quá cụ thể và đó là điều tất yếu trong việc xây dựng và phát triển nền khoa học và công nghệ tiên tiến, nên không cần đưa vào Hiến pháp. Việc “bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế; góp phần bảo đảm an ninh quốc phòng” chính là vai trò của khoa học, công nghệ đối với sự phát triển của đất nước, cần đưa cùng vào một mệnh đề khẳng định vai trò của khoa học và công nghệ ở trên.

6 - Điều 38 chưa thật hợp lý về bố cục, tính lô-gíc và diễn đạt nội dung thể hiện ở những điểm như: 

- Việc khuyến khích tài trợ cho khoa học chưa thể hiện bản chất vấn đề và khó thực hiện. Ở đây kể cả đối với doanh nghiệp thì cũng là đầu tư cho khoa học, đổi mới công nghệ. Ở một số nước phát triển, việc đầu tư cho khoa học và phát triển, đổi mới công nghệ là bắt buộc và được quy định. Đồng thời đầu tư cho khoa học, công nghệ là đầu tư mang tính chiến lược, đầu tư phát triển, do đó phải có sự đầu tư của Nhà nước. Hơn nữa, Hiến pháp mới quy định đầu tư cho khoa học mà chưa đề cập đến đầu tư cho công nghệ. 

- Việc quy định “Chăm lo đào tạo và sử dụng hợp lý đội ngũ cán bộ khoa học, kỹ thuật, nhất là những người có trình độ cao, công nhân lành nghề và nghệ nhân; tạo điều kiện để các nhà khoa học sáng tạo và cống hiến; phát triển nhiều hình thức tổ chức, hoạt động nghiên cứu khoa học, gắn nghiên cứu khoa học với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, kết hợp chặt chẽ giữa nghiên cứu khoa học, đào tạo với sản xuất, kinh doanh” là quá cụ thể trong Hiến pháp, đồng thời lại thiếu nội dung quan trọng là nghiên cứu khoa học gắn với đào tạo. Chính vì vậy cần nghiên cứu rút gọn để tập trung làm rõ những chính sách vĩ mô giúp cho việc thể chế bằng các văn bản luật và các văn bản dưới luật tốt hơn. 

Đề nghị sửa đổi, bổ sung như sau:

Điều 37:

“Phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu. 

Khoa học và công nghệ giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm chất lượng và tốc độ phát triển của nền kinh tế, phục vụ mục tiêu phát triển bền vững đất nước, góp phần quan trọng bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia.

Nhà nước xây dựng và thực hiện chính sách khoa học, công nghệ quốc gia; xây dựng nền khoa học và công nghệ tiên tiến; phát triển đồng bộ các ngành khoa học, ưu tiên những ngành khoa học và công nghệ mũi nhọn, những ngành là thế mạnh của nước ta”.

Điều 38:

Nhà nước đầu tư và khuyến khích đầu tư cho khoa học bằng nhiều nguồn vốn khác nhau; đào tạo và sử dụng hợp lý đội ngũ cán bộ khoa học, kỹ thuật, nhất là những người có trình độ cao, công nhân lành nghề và nghệ nhân; tạo điều kiện để các nhà khoa học sáng tạo và cống hiến; phát triển nhiều hình thức tổ chức, hoạt động nghiên cứu khoa học; gắn nghiên cứu khoa học với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, kết hợp chặt chẽ giữa nghiên cứu khoa học với đào tạo và sản xuất, kinh doanh”./.