Những tác động của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đến đạo đức và xây dựng đạo đức nhà giáo ở Việt Nam hiện nay

Từ sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng (năm 1986), nước ta bắt đầu chuyển từ kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Tới Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Đảng ta lần đầu tiên đưa ra mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Bước chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa sang phát triển nền “kinh tế hàng hóa có kế hoạch gồm nhiều thành phần đi lên chủ nghĩa xã hội”⁽¹⁾, đến nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, là những bước đột phá trong tư duy của Đảng, kết quả của sự tìm tòi, thể nghiệm, vận dụng và phát triển sáng tạo những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, quy luật của kinh tế thị trường vào thực tiễn Việt Nam.

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam là mô hình mới, chưa có tiền lệ. Đó là mô hình kinh tế tuân theo những quy luật khách quan của thị trường, đồng thời được định hướng phát triển bằng chủ trương, đường lối của Đảng; cơ chế, chính sách của Nhà nước. Tính chất định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế là nhằm khắc phục được hạn chế, khuyết tật của kinh tế thị trường thuần túy, bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội trong từng bước phát triển, không để ai bị bỏ lại phía sau; thể hiện bản chất, sự ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa của Việt Nam.

Cùng với quá trình vận động, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đời sống tinh thần xã hội nói chung, đạo đức xã hội và đạo đức nhà giáo nói riêng cũng có sự vận động, phát triển, phản ánh thực tiễn đời sống kinh tế. Tuy nhiên, bởi tính chất đặc thù của đạo đức, không phải cứ mỗi bước tiến bộ của kinh tế thì kéo theo sự tiến bộ đạo đức. Do đó, bên cạnh tác động tích cực, kinh tế thị trường cũng có tác động tiêu cực đến đạo đức nhà giáo ở nước ta hiện nay.

Về tác động tích cực

Thực tiễn vận động khách quan của nền kinh tế đã kiểm nghiệm và khẳng định tính đúng đắn của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Những thành tựu phát triển kinh tế có tác động mạnh mẽ, góp phần quan trọng vào thành công của công cuộc đổi mới; kinh tế ngày càng phát triển, chính trị, xã hội ổn định, quốc phòng, an ninh được giữ vững; đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay.

Những thành tựu đó là cơ sở quan trọng để Đảng, Nhà n­ước ta ngày càng có khả năng, điều kiện quan tâm, bảo đảm tốt hơn đời sống cho cán bộ, nhà giáo cũng như quan tâm, đầu tư cho sự nghiệp giáo dục - đào tạo. Vai trò, vị thế xã hội của ngành giáo dục - đào tạo tăng lên. Nhà giáo có cơ hội, điều kiện tốt hơn để công tác, cống hiến và thăng tiến nghề nghiệp chính đáng. Việc thừa hưởng trực tiếp những thành quả của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa giúp củng cố và giữ vững niềm tin của nhà giáo vào sự lãnh đạo của Đảng; nâng cao tính tích cực chính trị - xã hội, ý thức trách nhiệm công dân đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, niềm tự hào dân tộc, tình yêu quê hương, đất nước; khơi dậy ở nhà giáo lòng yêu nghề, hết lòng vì người học, tình cảm tự hào và khát vọng cống hiến.

Kinh tế thị trường chú trọng giải quyết quan hệ cung - cầu, cạnh tranh, tạo ra nhu cầu cao của xã hội về nguồn nhân lực, lao động. Đây là yếu tố tác động quan trọng để mỗi cơ sở giáo dục - đào tạo không ngừng đổi mới, phát triển, đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Tác động đó tạo động lực nâng cao chất lượng đào tạo, chú trọng hiệu quả đầu tư cũng như đòi hỏi cao về tính tự chủ, năng động, sáng tạo của các cơ sở giáo dục - đào tạo cũng như đối với mỗi nhà giáo. Tính năng động thị trường được phản ánh ở nhà giáo thành những nhân cách đạo đức độc lập, năng động, nhạy bén, quyết đoán, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm trong hoạt động nghề nghiệp, bảo vệ quyền lợi chính đáng của người học, cộng đồng. Đó là bước chuyển tất yếu phản ánh khả năng tự điều chỉnh, tự thích ứng của cá nhân nhà giáo đối với tác động của kinh tế. Những phẩm chất đó được hình thành, không ngừng củng cố vững chắc trong điều kiện kinh tế thị trường, phù hợp với tiến bộ xã hội nói chung, tiến bộ đạo đức nói riêng.

Đồng thời, trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhu cầu xã hội về “Đào tạo con người theo hướng có đạo đức, kỷ luật, kỷ cương, ý thức trách nhiệm công dân, xã hội; có kỹ năng sống, kỹ năng làm việc, ngoại ngữ, công nghệ thông tin, công nghệ số, tư duy sáng tạo và hội nhập quốc tế (công dân toàn cầu)”⁽²⁾ ngày càng tăng, đặt lên vai ngành giáo dục - đào tạo những trọng trách cao cả. Nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao đó, nhà giáo lại càng phải phấn đấu tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, nâng cao ý thức pháp luật, tôn trọng kỷ luật kỷ cương, hoàn thiện các phẩm chất, đạo đức, năng lực nghề nghiệp, trách nhiệm xã hội.

Kinh tế thị trường đem lại nhiều cơ hội cho phát triển nghề nghiệp nhà giáo. Nhu cầu xã hội đặt ra yêu cầu ngày càng cao đối với chất lượng các cơ sở giáo dục - đào tạo cũng như đối với mỗi cá nhân nhà giáo, là cơ sở khách quan thúc đẩy nhà giáo không ngừng hoàn thiện phẩm chất, năng lực chuyên môn cũng như đạo đức nghề nghiệp. Đồng thời, kinh tế thị trường cũng tạo sự công bằng giữa cống hiến và hưởng thụ, môi trường dân chủ và bình đẳng, tạo cơ hội phát triển sự nghiệp, là cơ sở vững chắc để nhà giáo củng cố bản lĩnh, lập trường chính trị, đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội trong nhiệm vụ giáo dục - đào tạo.

Về tác động tiêu cực

Bên cạnh mặt tích cực, tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường đồng thời cũng làm nảy sinh không ít những vấn đề về đạo đức xã hội. Đối với nước ta, đây là một trong những nguyên nhân cơ bản gây ra hiện tượng thương mại hóa giáo dục ở một số cơ sở đào tạo. Mặt trái của kinh tế thị trường đang kích thích lối sống thực dụng, chạy theo lợi ích vật chất, đề cao chủ nghĩa cá nhân - là một trong những nguyên nhân chính gây nên sự suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức nghề nghiệp, xem nhẹ danh dự, lương tâm nghề nghiệp nhà giáo, làm suy giảm niềm tin của xã hội đối với nghề giáo cao quý, thậm chí “Không ít trường hợp vì đồng tiền và danh vị mà chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp”⁽³⁾. Tác động mặt trái của kinh tế thị trường còn dẫn đến phân hóa giàu nghèo, ảnh hưởng đến tư tưởng, tình cảm, đạo đức, lối sống của nhà giáo, có thể dẫn tới sự khác nhau về quan điểm, thái độ, mục tiêu, lý tưởng đạo đức nghề nghiệp. Trước tình hình đó, việc xây dựng, không ngừng bồi dưỡng đạo đức nhà giáo là nội dung quan trọng, vừa là nhu cầu tự thân của mỗi nhà giáo, vừa là yêu cầu cấp bách đặt ra của xã hội và ngành giáo dục - đào tạo hiện nay.

Giải pháp xây dựng đạo đức nhà giáo trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

Một là, hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm tạo lập môi trường kinh tế, chính trị, xã hội lành mạnh cho xây dựng đạo đức xã hội nói chung, đạo đức nhà giáo nói riêng. Thực hiện nội dung này, cần tăng cường vai trò định hướng xã hội chủ nghĩa đối với sự phát triển kinh tế để bảo đảm các mục tiêu phát triển xã hội và con người. Nâng cao chất lượng, hiệu quả quản trị quốc gia để tạo môi trường chính trị - xã hội lành mạnh; gắn kết tăng trưởng kinh tế với tiến bộ, công bằng xã hội, phát triển các giá trị đạo đức tốt đẹp, nâng cao tinh thần trách nhiệm, ý chí quyết tâm và nâng cao chất lượng, hiệu quả thực hiện chức trách, nhiệm vụ chuyên môn của mỗi cán bộ, công chức, trong đó có nhà giáo.

Hai là, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước đối với việc tăng quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các cơ sở giáo dục - đào tạo, gắn với xây dựng đạo đức nhà giáo. Theo đó, cần tập trung hoàn thiện thể chế, môi trường minh bạch trong giáo dục theo quy định của pháp luật. Tăng cường hiệu quả kiểm tra, thanh tra, siết chặt kỷ luật, kỷ cương, giám sát việc thực thi pháp luật, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh nhằm góp phần “chủ động phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển giáo dục và đào tạo”⁽⁴⁾. Tập trung phân định giữa quản lý nhà nước với hoạt động quản trị trong các cơ sở giáo dục - đào tạo; phân cấp quản lý nhà nước về giáo dục - đào tạo gắn liền với đẩy mạnh tăng quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm đối với các cơ sở giáo dục - đào tạo; đề cao trách nhiệm đạo đức người đứng đầu các cơ sở giáo dục và mỗi cán bộ, nhà giáo.

Ba là, thực hiện tốt chính sách xã hội đối với nhà giáo phù hợp với yêu cầu và điều kiện của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đã có giai đoạn, chúng ta quan tâm chưa đúng mức tới việc giải quyết các quan hệ lợi ích để thúc đẩy sự phát triển đạo đức cá nhân. Đó là quan niệm và cách nhìn nhận phiến diện. Hiện nay, việc nhận thức, tác động vào các quan hệ lợi ích, hài hòa giữa lợi ích vật chất và tinh thần, cống hiến, lao động sáng tạo và thụ hưởng, lợi ích trước mắt với lợi ích cơ bản, lâu dài của nhà giáo,… là rất quan trọng và cần thiết trong xây dựng đạo đức nhà giáo. Trong Văn kiện Đại hội XIII, Đảng ta đã nhấn mạnh: “Cùng với đề cao vị trí, vai trò và trách nhiệm xã hội, cần đổi mới mạnh mẽ chính sách đãi ngộ, chăm lo xây dựng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục là khâu then chốt... thực hiện đồng bộ các cơ chế, chính sách và giải pháp để cải thiện mức sống, nâng cao trình độ và chất lượng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục”⁽⁵⁾.

Tiếp tục hoàn thiện và thực hiện tốt chính sách xã hội đối với nhà giáo, như chính sách đãi ngộ đặc thù về vật chất, tinh thần, phù hợp với tính chất, đặc điểm lao động sư phạm và mức độ đóng góp của họ. Cụ thể, cần thực hiện tốt chính sách về tiền lương, phụ cấp ngành, chăm sóc sức khỏe; chính sách về thù lao giảng dạy, chế độ vượt giờ, kinh phí giảng dạy và nghiên cứu khoa học. Thực hiện tốt các chính sách về đào tạo, tuyển dụng, sử dụng, đãi ngộ, “có chính sách vượt trội để thu hút, trọng dụng nhân tài, chuyên gia cả trong và ngoài nước”(6); chính sách về công tác quy hoạch, học hàm, học vị, ghi nhận và tôn vinh những đóng góp của nhà giáo; công khai, minh bạch đối với từng vị trí việc làm; bảo đảm điều kiện làm việc đối với nhà giáo...

Thực hiện tốt các chính sách xã hội đối với nhà giáo cả về giá trị vật chất cũng như những giá trị chính trị - xã hội, tinh thần nhằm giải quyết hài hòa quan hệ lợi ích giữa cống hiến và hưởng thụ; thể hiện sự trân trọng của xã hội đối với nhà giáo là động lực to lớn, trực tiếp thúc đẩy nhà giáo tích cực, tự giác, hăng say lao động sư phạm, sáng tạo khoa học; đồng thời góp phần ngăn chặn những biểu hiện tiêu cực về đạo đức trong môi trường sư phạm trước tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường.

Bốn là, xây dựng môi trường đạo đức lành mạnh, nhân văn. Để đạo đức nhà giáo được củng cố vững chắc, cần tiếp tục củng cố môi trường đạo đức, trọng tâm là gia tăng sức mạnh của các giá trị đạo đức nghề nghiệp, phát huy vai trò của các tổ chức, các thiết chế, dư luận xã hội, truyền thông đại chúng trong tiếp nhận và chuyển hóa các tác động tích cực; hạn chế, ngăn ngừa, thu hẹp tối đa các tác động, ảnh hưởng tiêu cực từ mặt trái của kinh tế thị trường đến ý thức, tình cảm, thái độ, hành vi đạo đức nhà giáo. Xây dựng môi trường đạo đức xã hội và ở các nhà trường, tạo dư luận mạnh mẽ lên án, ngăn ngừa, cảnh báo những nhận thức, thái độ và hành vi đạo đức lệch chuẩn; lọc bỏ những hiện tượng phản giá trị, phản đạo đức xâm nhập từ bên ngoài và những mầm mống tiêu cực từ bên trong môi trường giáo dục. Cần tăng cường công tác giáo dục, bồi dưỡng đạo đức nghề nghiệp cho giảng viên ở các cơ sở đào tạo; đẩy mạnh giáo dục, định hướng lý tưởng, niềm tin chính trị, chủ động ngăn ngừa động cơ, tâm lý thực dụng do tác động của kinh tế thị trường đối với đội ngũ nhà giáo. Chú trọng phát huy vai trò, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý chất lượng sư phạm cũng như đạo đức, lối sống đối với từng nhà giáo, tôn vinh tấm gương nhà giáo tiêu biểu về đạo đức. Đẩy mạnh “Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh”; tiếp tục thực hiện tốt Quyết định số 16/2008/QĐ-BGDĐT, ngày 16-4-2008, của Bộ Giáo dục và Đào tạo, “Quy định về đạo đức nhà giáo”; Chỉ thị số 1737/CT-BGDĐT, ngày 7-5-2018, của Bộ Giáo dục và Đào tạo, “Về việc tăng cường công tác quản lý và nâng cao đạo đức nhà giáo”. Cùng với đó, xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm đạo đức nghề nghiệp của giáo viên; có chế tài xử lý những hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm nhà giáo. Đây là những định hướng thiết thực để tạo ra môi trường đạo đức giàu tính giáo dục và nhân văn, thuận lợi cho sự hình thành, củng cố, phát triển những phẩm chất đạo đức tốt đẹp, ngăn chặn các ảnh hưởng tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường đến đạo đức nhà giáo.

Năm là, phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác của nhà giáo trong rèn luyện đạo đức trước tác động của kinh tế thị trường. Mỗi nhà giáo cần nhận thức đúng những tác động có tính hai mặt của kinh tế thị trường, nhận thức đúng vai trò, vị trí nghề nghiệp của mình trong xã hội, giải quyết hài hòa các quan hệ lợi ích, không vì vật chất mà bất chấp đạo đức nhà giáo, đánh đổi lương tâm và danh dự. Mỗi nhà giáo cần tích cực tự tu dưỡng, rèn luyện, cống hiến, không ngừng vun đắp, xây dựng cho mình những phẩm chất đạo đức nghề nghiệp tốt đẹp; thực sự nêu gương về đạo đức nghề nghiệp, nói đi đôi với làm, có ý thức giữ gìn phẩm giá nghề nghiệp trong thực tiễn hoạt động sư phạm, trong hành vi ứng xử với người học và đồng nghiệp. Những tấm gương nhà giáo tiêu biểu có tác động lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống xã hội, góp phần trực tiếp vào xây dựng môi trường sư phạm nhân văn, hướng tới nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, nâng cao vị thế, uy tín của các nhà trường cũng như của ngành giáo dục./.

------------------------

(1) Vũ Đình Bách (Chủ biên): Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010, tr. 29
(2) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 232 - 233
(3) Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998, tr. 46
(4) Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 4-11-2013, của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”
(5), (6) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. I, tr. 138 - 139, 221