Tây Nguyên là một vùng đất có vị trí chiến lược quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong thời kỳ đổi mới, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách để phát triển kinh tế, văn hóa - xã hội Tây Nguyên, như: các chương trình 134, 135; các chương trình liên quan đến điện, đường, trường, trạm; chương trình xây dựng nông thôn mới, cải tiến kỹ thuật, áp dụng công nghệ mới vào sản xuất; chương chình xây dựng buôn, làng văn hóa… Các chương trình này bước đầu đem lại hiệu quả tích cực, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho các cộng đồng Tây Nguyên, từng bước phát trển kinh tế, văn hóa - xã hội. Song song với việc thực thi pháp luật, xã hội Tây Nguyên còn phát triển trên nền tảng phong tục tập quán, tri thức bản địa. Đặc biệt hơn, chính quyền cấp cơ sở ở Tây Nguyên đã kết hợp chặt chẽ giữa luật tục và luật pháp trong quản lý, phát triển xã hội. Nhận diện đầy đủ mối quan hệ giữa luật tục với quản lý xã hội ở Tây Nguyên không chỉ thấy được những nét đặc trưng trong quản lý nhà nước ở Tây Nguyên mà còn góp phần khẳng định giá trị tri thức bản địa trong phát triển xã hội theo quan điểm bền vững.

Giá trị, vai trò của luật tục

Từ lâu đời, người Tây Nguyên đã có ý thức xây dựng và phát triển một xã hội có tôn ti, trật tự và bền vững. Chính vì thế, luật tục được xây dựng và có tác động đến nhận thức, hành vi của cộng đồng, tạo nên một trật tự cần thiết cho các hoạt động của đời sống xã hội. Luật tục thích hợp với những cộng đồng nhỏ mang tính đa dạng cao như cộng đồng buôn, làng với những xã hội nông nghiệp, mà ở đó tính cộng đồng và tính tự quản là nguyên tắc vận hành cơ bản của tổ chức xã hội dân sự truyền thống ở Tây Nguyên.

Nội dung của luật tục bao gồm các lĩnh vực về đời sống xã hội. Đó là những quy định quản trị cộng đồng, an sinh xã hội, quan hệ cộng đồng, quan hệ gia đình - dòng họ, quan hệ nam nữ, đến nghi lễ, tín ngưỡng, quyền lợi và trách nhiệm của các thành viên trong xã hội. Theo quy định của các dân tộc Tây Nguyên, người nào vi phạm các nguyên tắc của luật tục cũng đồng nghĩa với việc làm tổn thương đến các quan hệ xã hội. Họ sẽ bị lên án và bị đưa ra xét xử và nộp phạt theo luật tục.

Căn cứ vào nội hàm của luật tục, có thể thấy được cơ chế điều chỉnh của luật tục, bằng nhiều cách thức, như giáo dục, răn đe, xử phạt… Trong xã hội dân sự truyền thống, thông qua vai trò của Khua buôn (Trưởng buôn/làng) và Hội đồng làng, luật tục tồn tại và vận hành như một thể chế đặc biệt để thực hiện chức năng quản trị cộng đồng. Việc ứng dụng các nguyên tắc của luật tục đã tạo nên sự “bình ổn” các quan hệ xã hội, thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế - xã hội các cộng đồng dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên.

Việc tiếp nhận và vận dụng luật tục ở Tây Nguyên mang tính phổ biến. Các thành viên trong cộng đồng hiểu và ứng dụng luật tục trong sinh hoạt đời thường một cách tự nguyện. Người am tường và biết vận dụng luật tục để hòa giải, phân xử mâu thuẫn, xung đột trong cộng đồng được gọi là pô phat kđi (có vai trò như luật sư). Trong làng có thể có nhiều pô phat kđi, nhưng khi có sự vụ, người ta thường cử một pô phat kđi giỏi nhất để hòa giải, phân xử mâu thuẫn. Các pô phat kđi khác và cộng đồng tôn trọng, chú ý theo dõi tiến trình phân xử, có quyền bổ sung nếu pô phat kđi không công minh. Đối với những xung đột nhỏ giữa các gia đình, pô phát kđi sẽ đứng ra hòa giải. Nếu trong dòng họ không có pô phat kđi, họ có thể mời pô phat kđi trong Hội đồng làng để giải quyết xung đột, mâu thuẫn. Nguyên tắc cần tuân thủ khi vận dụng luật tục là: khách quan, dân chủ, công minh dưới sự giám sát của Khua buôn, Hội đồng làng và của cộng đồng. Nếu pô phat kđi giải quyết không phù hợp thì tất nhiên Khua buôn sẽ xem là vi phạm quy định của luật tục.

Như vậy, cộng đồng Tây Nguyên căn cứ vào luật tục để tạo nên sự cân bằng xã hội. Mỗi thành viên trong cộng đồng tự thân hiểu và biết điều chỉnh các hành vi của mình theo nguyên tắc của luật tục. Điều đó trở thành một nguyên tắc ứng xử trong xã hội. Đối với người Tây Nguyên, có ba điều đáng sợ khi hành xử, đó là hổ thẹn với con người, e ngại với thần linh và khiếp sợ ma quỷ. Có thể thấy rằng, luật tục Tây Nguyên luôn đặt mỗi cá thể trước ba tầng thế giới: thiên giới (tầng trời), trung giới (trần gian) và hạ giới (âm phủ). Đó là ba hệ quy chiếu có tác dụng điều chỉnh hành vi, đạo đức của cá nhân tuân theo những giá trị ngàn đời đã lắng lại trong luật tục. Theo nghĩa này, luật tục không chỉ có tác dụng tổ chức quản lý xã hội, mà còn góp phần xây dựng nhân cách của con người. Ở đây, nếu nhìn từ phương diện công năng, có một mối liên hệ gần gũi giữa hương ước của người Việt đồng bằng với luật tục của các tộc người thiểu số ở Tây Nguyên. Những nguyên tắc này là quy định để quản lý và điều hành xã hội, răn đe, giáo dục con người nhằm tạo ra thế cân bằng, hài hòa, dân chủ, công khai và hiệu quả.

Mối quan hệ giữa luật tục và quản lý, phát triển xã hội cấp cơ sở vùng đồng bào thiểu số ở Tây Nguyên

Việc quản lý, vận hành, phát triển xã hội ở Tây Nguyên ngoài việc thực hiện nghiêm túc các quy định của pháp luật, cộng đồng các dân tộc còn dựa trên các nguyên tắc của luật tục để tạo ra cân bằng và phát triển xã hội. Nếu như pháp luật hiện hành mang tính bắt buộc chung; tính minh bạch, chặt chẽ, ổn định được bảo đảm để quản lý xã hội, mang tính phổ quát, thống nhất, phản ánh trình độ phát triển chung của xã hội trong phạm vi quốc gia thông qua vai trò thực thi của các cơ quan hành pháp, thì luật tục mang tính cộng đồng, nhằm điều chỉnh quan hệ xã hội trong phạm vi làng, xã, tộc người thông qua vai trò của Trưởng buôn/làng (Khua buôn) và Hội đồng làng. Yếu tố chế tài của pháp luật khá chi tiết, chặt chẽ, còn luật tục mang tính mềm dẻo, khuyên răn, giáo dục là chính. Dưới góc độ nào đó, sự tồn tại của luật tục và thực hiện theo luật tục trở thành một cam kết mang tính tâm linh. Trong thực tiễn, nếu như pháp luật của Nhà nước được áp dụng theo hình thức tuyên truyền phổ biến, giáo dục, áp dụng thì luật tục được thực hành theo con đường tự nguyện.

Như vậy, luật tục và pháp luật đều là phương tiện, quy tắc điều chỉnh hành vi, nhận thức của con người, quản lý và thúc đẩy xã hội phát triển. Hiện nay ở Tây Nguyên, luật tục tồn tại và hỗ trợ cho việc thực hiện pháp luật. Vì vậy, việc xác định và đánh giá đúng đắn mối quan hệ tương hỗ giữa pháp luật và phong tục, tập quán có ý nghĩa rất quan trọng về mặt lý luận và thực tiễn đối với công tác quản lý phát triển xã hội tại Tây Nguyên trong thời kỳ đổi mới ở nước ta.

Nội hàm của luật tục trong xã hội Tây Nguyên hiện nay phù hợp với pháp luật hiện hành, thậm chí, ở góc độ nào đó, luật tục góp phần tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. Hình thức biểu hiện của luật tục là ngôn ngữ vần điệu, giàu hình tượng, nhân cách hóa, dễ nhớ, dễ vận dụng, gần gũi đối với các dân tộc tại Tây Nguyên. Thực tế việc kết hợp giữa luật tục và quản lý, phát triển xã hội ở Tây Nguyên trong thời kỳ đổi mới đất nước là một việc làm cần thiết. Có thể sơ bộ đánh giá giá trị của luật tục ở ba phương diện sau đây:

Một là, khả năng thay thế pháp luật trong một số phạm vi và lĩnh vực nhất định. Giá trị thay thế pháp luật của luật tục trong vai trò điều chỉnh quan hệ xã hội trong phạm vi cộng đồng dân tộc được thể hiện rõ nét và rất cần thiết. Pháp luật với tính cách là quy phạm chung của toàn xã hội, không phải lúc nào cũng điều chỉnh hết mọi quan hệ xã hội. Trong điều kiện phát triển không đồng đều của các cộng đồng ở Tây Nguyên, các quy phạm của pháp luật ở trình độ khái quát cao sẽ khó thâm nhập vào các lĩnh vực cụ thể của đời sống xã hội. Vì vậy, có thể những nơi kết hợp giữa pháp luật với luật tục trong việc xử lý các “vấn đề” xã hội hiệu quả. Sự kết hợp này trở thành một sự cam kết trước cộng đồng, trước thần linh nên ít hoặc không tái phạm, đem lại sự ổn định cho cộng đồng xã hội. Việc thực hiện các chính sách phát triển kinh tế, việc kết hợp giữa luật tục và luật pháp được thể hiện rất rõ trong việc giao đất, giao rừng, gắn với luật tục và tập quán canh tác của đồng bào. Việc gắn kết cộng đồng theo luật tục trong phát triển kinh tế không chỉ phát huy tinh thần tự giác của cá nhân đối với việc công mà còn tạo nên hiệu quả cao trong công tác bảo vệ rừng và khai thác hiệu quả theo mục đích của chương trình.

Hai là, trong chừng mực nào đó luật tục có khả năng bổ sung cho pháp luật. Pháp luật dù hoàn chỉnh đến đâu cũng không thể tiên lượng được hết các tình huống cụ thể. Trong thực tế ở Tây Nguyên luôn tồn tại những vấn đề cụ thể mà pháp luật hoặc chưa quy định, hoặc quy định chưa đầy đủ. Trong những trường hợp đó, các quy phạm xã hội khác có tác dụng bổ sung cho pháp luật để điều chỉnh quan hệ xã hội. Sự đan xen giữa các cộng đồng trong cư trú như hiện nay tạo nên bức tranh đa dạng về văn hóa tộc người, nhiều quan hệ xã hội, hiện tượng xã hội phức tạp mà pháp luật chưa tiên lượng hết trong thực tiễn. Vì vậy, vai trò bổ sung của luật tục trong những trường hợp này có ý nghĩa rất lớn. Đối với người Tây Nguyên, trong hôn nhân gia đình và chăm sóc bảo vệ quyền lợi cho phụ nữ và trẻ em thường tuân thủ theo quy định của luật tục.

Ba là, luật tục có khả năng hỗ trợ cho pháp luật. Ở nhiều phương diện khác nhau, luật tục có thể hỗ trợ cho pháp luật trong đó nổi bật nhất là hỗ trợ cho việc thực hiện và áp dụng các quy định pháp luật, cho việc chi tiết hóa, cụ thể hóa pháp luật. Như vậy, luật tục hình thành qua quá trình lịch sử lâu dài, thích hợp với những cộng đồng nhỏ mang tính đa dạng như cộng đồng buôn, làng, với xã hội nông nghiệp, mà ở đó, tính cộng đồng và tính tự quản là nguyên tắc vận hành cơ bản của xã hội. Luật tục tồn tại khách quan và đa chiều, trong đó, bên cạnh những mặt hạn chế nhỏ, nó có những mặt tích cực không thể phủ nhận, và đã được thực tế kiểm chứng qua việc kết hợp giữa luật tục và pháp luật trong công tác quản lý xã hội ở Tây Nguyên. Bởi vậy, trong điều kiện xây dựng quản lý phát triển xã hội ở Tây Nguyên theo hướng bền vững, chúng ta cần kế thừa và phát triển tính tích cực của luật tục, kết hợp chặt chẽ giữa luật tục và luật pháp trong quản lý phát triển xã hội một cách hài hòa, phù hợp với từng địa phương, từng cộng đồng dân tộc.

Trên thực tế, luật tục vẫn tồn tại khách quan và tham gia vào hệ thống luật pháp để quản lý, điều chỉnh các quan hệ xã hội. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả tính tích cực của nó, một mặt, luật tục phải tự thích ứng và được lựa chọn phù hợp với nhu cầu phát triển của xã hội mới, mặt khác, nó cũng cần được hướng dẫn, điều chỉnh theo sự định biên của pháp luật, phù hợp với mục tiêu điều chỉnh các quan hệ xã hội của hệ thống pháp luật. Nhiều địa phương ở Tây Nguyên, luật tục không những được vận dụng trong gia đình, trong dòng họ mà nó đã được chọn lọc và được chính quyền cho phép sử dụng qua vai trò của tổ hòa giải ở cấp cơ sở một cách hiệu quả.

Hướng phát triển luật tục theo quan điểm bền vững

Để nhận diện và vận dụng phù hợp vai trò, giá trị của luật tục đối với việc quản lý, phát triển xã hội ở Tây Nguyên trong thời kỳ đổi mới một cách hiệu quả, chúng ta cần kế thừa, phát huy mặt tích cực, những giá trị của luật tục. Quá trình tiếp thu, kế thừa và phát huy giá trị của luật tục cần từng bước chuyển tải nội dung và hình thức của nó vào các quy định pháp luật nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội trong đời sống cộng đồng các dân tộc ở Tây Nguyên và ngược lại. Nghĩa là “pháp luật hóa luật tục” có thể được thực hiện cả về hình thức lẫn nội dung, còn theo hướng ngược lại là “luật tục hóa pháp luật” thì chỉ thực hiện về mặt hình thức. Để gắn kết giữa luật tục và luật pháp trong quản lý phát triển xã hội ở Tây Nguyên bền vững, chúng ta cần:

Thứ nhất, nghiên cứu toàn diện nội dung, vai trò, giá trị và tác động của luật tục đối với quản lý, phát triển xã hội Tây Nguyên. Trên cơ sở lựa chọn giá trị của luật tục, Nhà nước khuyến khích chính quyền địa phương xây dựng và ban hành luật tục, quy định về một số vấn đề nhất định có hiệu lực trong phạm vi một đơn vị dân cư, phù hợp với các chuẩn mực đạo đức và các quy phạm pháp luật.

Thứ hai, thừa nhận sự tồn tại của luật tục, sử dụng các luật tục tiến bộ và coi các luật tục đó như một bộ phận bổ trợ của pháp luật, vận dụng có hiệu lực trong phạm vi địa phương các dân tộc có luật tục.

Thứ ba, xã hội Tây Nguyên trong suốt lịch sử lâu dài đã được quản lý, điều hành hiệu quả bởi vai trò của Khua buôn và Hội đồng làng. Lực lượng này trong quá trình phát triển Tây Nguyên trước đây và hôm nay vẫn còn có uy tín và vai trò nhất định trong quản trị cộng đồng, an sinh xã hội và phát triển văn hóa - xã hội. Trong thời gian qua, chúng ta chưa sử dụng, chưa thấu hiểu, tôn trọng, đề cao vai trò của họ, thậm chí nhiều nơi chưa công nhận và bỏ qua vai trò của họ. Vì vậy, song song với các tổ hòa giải cần tranh thủ vai trò của các Trưởng buôn/làng (Khua buôn) và Hội đồng làng trong quản lý phát triển xã hội cơ sở ở Tây Nguyên.

Xây dựng đội ngũ “Khua buôn kiểu mới”, có kiến thức bản địa, có trình độ, có kiến thức mới, có uy tín và năng lực để tham gia quản lý và điều hành cộng đồng cùng với chính quyền các thôn, buôn. Đội ngũ Khua buôn này cần được bồi dưỡng một cách khoa học, như đào tạo đội ngũ cán bộ quản lý hành chính nhà nước, tuy nhiên cách thức tổ chức đào tạo sao cho phù hợp với đặc điểm của từng tỉnh, từng vùng, từng dân tộc trên địa bàn Tây Nguyên.

Thứ tư, đào tạo một tầng lớp trí thức là con em dân tộc ở Tây Nguyên, vì chính họ sẽ là những lực lượng tiên phong, tận tụy, kiên trì và sẽ tạo độ tin cậy cao đối với cộng đồng của chính họ. Nếu chú ý đến lực lượng này chúng ta sẽ có một đội ngũ vừa am hiểu văn hóa tộc người, vừa có kiến thức hiện đại để kế nghiệp thế hệ “Khua buôn truyền thống” và Hội đồng làng để tuyên truyền, vận dụng chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước vào thôn, buôn một cách hiệu quả.

Thứ năm, việc sử dụng luật tục là cần thiết, nhưng phải có chọn lọc và có cách thức sử dụng phù hợp. Những quy định của luật tục được tiếp thu, sử dụng phải đáp ứng các yêu cầu: Luật tục không trái với tinh thần của pháp luật; các quy định tương ứng của pháp luật nếu chưa thể thâm nhập vào đời sống thực tế của cộng đồng dân tộc thì áp dụng luật tục; các quy định luật tục này có tác dụng thúc đẩy sự phát triển của cộng đồng trên những phương diện cụ thể. Đối với những quy định của luật tục không phù hợp, không đáp ứng yêu cầu của pháp luật thì cần nhanh chóng khắc phục. Cần xây dựng một cơ chế sử dụng và cải biến luật tục linh hoạt, có khả năng thích ứng cao trong các điều kiện và hoàn cảnh khác nhau.

Thứ sáu, cần trang bị kiến thức về luật tục, về phong tục tập quán cho cán bộ đang công tác ở Tây Nguyên để họ hiểu về văn hóa, về tâm lý tộc người nhằm vận dụng luật tục và pháp luật một cách hài hòa, đồng thời thắt chặt tình đoàn kết giữa các dân tộc, tránh nhìn nhận chủ quan, áp đặt, một chiều, thiếu khoa học.

Thứ bảy, cần quy hoạch tổng thể làng ở Tây Nguyên theo từng cụm dân cư, từng tộc người cụ thể. Giải pháp này không những giúp chúng ta thuận lợi hơn trong công tác xây dựng mô hình làng văn hóa mà còn phát huy tốt vai trò của luật tục trong quản lý phát triển xã hội ở Tây Nguyên.

Vấn đề Tây Nguyên về nhiều phương diện là một vấn đề lớn lại có những đặc trưng riêng trong sự phát triển chung của cả nước. Việc vận dụng hệ thống tri thức bản địa thông qua luật tục không chỉ có ý nghĩa thực tiễn mà còn là một chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước để phát triển kinh tế - xã hội, ổn định an ninh - quốc phòng. Tác động của luật tục là khách quan, không thể phủ nhận, do vậy, chúng ta cần phát huy tốt vai trò của luật tục trong đời sống xã hội hiện nay, góp phần củng cố và hoàn thiện hệ thống pháp luật của Nhà nước ta ở các cùng đồng bào thiểu số Tây Nguyên. Để pháp luật thực sự là công cụ của Nhà nước, điểu chỉnh tốt các quan hệ xã hội, phát triển toàn diện Tây Nguyên trong thời kỳ đổi mới, cần phát huy vai trò của luật tục. Nếu vận dụng có chọn lọc, đúng đắn thì luật tục sẽ đóng vai trò tích cực trong việc xây dựng tình đoàn kết các dân tộc, phù hợp với điều kiện của từng địa phương, bảo đảm ổn định trật tự xã hội, đồng thời, sẽ hỗ trợ cho việc thực hiện pháp luật, xây dựng ý thức pháp luật một cách hiệu quả. Tiến tới hoàn thiện một nền pháp luật tiên tiến, hiện đại, có kế thừa chọn lọc những giá trị “tập quán pháp” của các dân tộc trong quá trình phát triển bền vững tại Tây Nguyên. Hiệu quả của việc vận dụng luật tục sẽ ảnh hưởng quyết định đến sự thành công của quản lý phát triển xã hội ở Tây Nguyên ở nước ta theo hướng bền vững./.