Tính tất yếu khách quan của sự phát triển kinh tế thị trường

Trước đây, thường có quan niệm rằng kinh tế thị trường là riêng có của chủ nghĩa tư bản. Nhưng theo quan điểm của C.Mác, sự phát triển xã hội như là một quá trình lịch sử tự nhiên, con người không thể dùng sắc luật để bỏ qua một giai đoạn phát triển của xã hội, kinh tế thị trường là một giai đoạn tất yếu của lịch sử mà nền kinh tế nào cũng phải trải qua; phải phát triển đầy đủ nền kinh tế thị trường thì mới đạt tới nấc thang cao hơn trên con đường tiến hóa. Nấc thang cao hơn đó là nền kinh tế cộng sản chủ nghĩa, mà giai đoạn đầu là nền kinh tế xã hội chủ nghĩa. Như vậy, nền kinh tế thị trường được C.Mác xác định là một nấc thang tất yếu, phổ biến trên con đường phát triển của tất cả các quốc gia dân tộc. Kinh tế thị trường được thừa nhận là thành tựu chung của văn minh nhân loại, không phải là cái riêng có của chủ nghĩa tư bản, mặc dù nó ra đời gắn với chủ nghĩa tư bản và được phát triển đầy đủ dưới chủ nghĩa tư bản. Tính phổ biến của  kinh tế thị trường thể hiện ở cấu trúc khung chung cho mọi nền kinh tế thị trường. Những yếu tố cơ bản quy định kinh tế thị trường, cũng là những yếu tố của cấu trúc kinh tế thị trường, bao gồm 5 yếu tố sau:

Thứ nhất, chủ thể của kinh tế thị trường. Nền kinh tế thị trường đòi hỏi sự tồn tại của các chủ thể kinh tế độc lập dưới nhiều hình thức sở hữu khác nhau. Về nguyên tắc, nền kinh tế thị trường có cấu trúc đa sở hữu. Trong cấu trúc này, sở hữu tư nhân luôn là thành tố tất yếu, bắt buộc. 

Thứ hai, hệ thống đồng bộ các thị trường và thể chế tương ứng. Mọi nền kinh tế thị trường đều bao gồm các loại hình thị trường: thị trường hàng hóa và dịch vụ, thị trường đất đai, thị trường vốn, thị trường lao động, thị trường khoa học và công nghệ... Để nền kinh tế thị trường hoạt động có hiệu quả, phải bảo đảm hai yêu cầu: Một là, có sự hiện diện đầy đủ tất cả các thị trường nói trên. Hai là, các thị trường phải vận hành đồng bộ và  hiệu quả.

Thứ ba, hệ thống giá cả do thị trường quyết định là yếu tố cốt lõi quy định sự vận hành của các thể chế thị trường và của cả nền kinh tế. Nền kinh tế thị trường chỉ có thể vận hành được một khi hệ thống giá cả được quyết định bởi thị trường trên cơ sở giá trị và quan hệ cung cầu nhằm mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận - động lực chủ yếu thúc đẩy nỗ lực hoạt động và nâng cao hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp.

Thứ tư, cơ chế vận hành của nền kinh tế thị trường là cạnh tranh tự do và bình đẳng. Về bản chất, cơ chế cạnh tranh thị trường là cơ chế tự điều chỉnh. Do vậy, nó còn được gọi là “bàn tay vô hình”. Cơ chế này giúp nền kinh tế tạo lập sự cân bằng khi cân đối cũ bị phá vỡ và thiết lập sự cân đối mới. Thị trường và cạnh tranh cũng là cơ chế chủ yếu phân bổ các nguồn lực phát triển của doanh nghiệp và nền kinh tế.

Thứ năm, vai trò của nhà nước. Thị trường có những khuyết tật và cơ chế thị trường có thể bị thất bại trong việc giải quyết những vấn đề phát triển, như khủng hoảng, đói nghèo, công bằng xã hội, môi trường... Cơ chế cạnh tranh tự do càng hoạt động mạnh, những khuyết tật này càng lộ rõ. Để khắc phục chúng và tránh mắc phải thất bại của thị trường, nhà nước phải tham gia quản lý, điều tiết sự vận hành của nền kinh tế. Nhà nước tham gia  các quá trình kinh tế thị trường vừa với tư cách là bộ máy quản lý xã hội, vừa là một yếu tố nội tại của cơ chế vận hành nền kinh tế. Với tư cách đó, trong nền kinh tế thị trường hiện đại, nhà nước thực hiện ba chức năng cơ bản: (1) Định hướng, tạo môi trường, hỗ trợ, kiểm soát và điều tiết sự phát triển; (2) Phân phối và tái phân phối nguồn lực phát triển và thu nhập quốc dân; (3) Giải quyết các vấn đề xã hội, bảo vệ môi trường và bảo đảm phát triển bền vững.

Để thực hiện ba chức năng đó, nhà nước phải giải quyết bốn nhiệm vụ chủ yếu: (1) Cung cấp khung khổ pháp lý rõ ràng, nghiêm minh, có hiệu lực và phù hợp với đòi hỏi của cơ chế thị trường; (2) Kiến tạo và bảo đảm  môi trường vĩ mô ổn định, có tính khuyến khích kinh doanh; (3) Cung cấp kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội (bao gồm hạ tầng “cứng” như giao thông vận tải, điện, nước v.v.. và hạ tầng “mềm” như dịch vụ thông tin, bưu chính - viễn thông; dịch vụ tài chính v.v..) cũng như các dịch vụ hàng hóa công cộng khác (chăm sóc sức khỏe, giáo dục - đào tạo, bảo vệ môi trường v.v..); (4) Hỗ trợ cho nhóm người nghèo có các điều kiện tối thiểu để tham gia thị trường một cách bình đẳng.

Năm yếu tố trên là những yếu tố cấu thành cơ bản của khung thể chế chung của mọi nền kinh tế thị trường. Chúng tạo thành một tổng thể quy định lẫn nhau. Thiếu bất cứ yếu tố nào trong số đó đều không thể có nền kinh tế thị trường bình thường, vận hành hiệu quả. Tuy nhiên, dù đây là 5 yếu tố cấu thành bắt buộc, song trong mỗi nền kinh tế thị trường, tùy theo chế độ chính trị - xã hội và các điều kiện phát triển cụ thể của mỗi quốc gia mà vai trò, vị trí và chức năng của từng yếu tố không hoàn toàn giống nhau. Điều này tạo nên tính đặc thù của các mô hình kinh tế thị trường và nền kinh tế thị trường ở mỗi quốc gia.

Các loại hình kinh tế thị trường và sự lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta

Thực tế cho thấy kinh tế thị trường không phát triển theo mô hình đơn nhất, nó được thực hiện dưới nhiều mô hình khác nhau. Cơ bản có ba loại:

Mô hình kinh tế thị trường tự do

Kinh tế thị trường trong khuôn khổ chủ nghĩa tư bản chủ yếu phát triển theo mô hình tự do, được thực hiện ở hầu hết các nền kinh tế tư bản chủ nghĩa hàng đầu ở Tây Âu và Bắc Mỹ. Mô hình này đề cao vai trò của chủ sở hữu tư nhân, của tự do cá nhân và cạnh tranh tự do. Trong mô hình kinh tế thị trường tự do, sự can thiệp, điều tiết của nhà nước vào các quá trình kinh tế được hạn chế ở mức thấp. Quá trình phát triển kinh tế chủ yếu do khu vực tư nhân đảm nhiệm dưới sự điều tiết của “bàn tay vô hình” (tức cơ chế cạnh tranh tự do). Chức năng chính của nhà nước là bảo vệ chế độ tư hữu tư nhân và các quyền tự do cá nhân, bảo đảm ổn định vĩ mô, tạo điều kiện để kinh tế tư nhân và cơ chế thị trường tự do vận hành thuận lợi nhất. Sự tham gia của nhà nước vào quá trình phân phối lại, vào hệ thống phúc lợi xã hội nhằm giảm thiểu tình trạng bất bình đẳng, tạo lập công bằng xã hội, ngăn chặn và xử lý các thất bại của thị trường tuy được coi trọng, nhưng không nhiều như ở các mô hình khác. Ở mô hình này, vai trò động lực phát triển của lợi ích tư nhân, cá nhân (lợi nhuận) được đề cao tối đa, còn vai trò “người cầm lái” của nhà nước (bàn tay hữu hình) lại tương đối bị xem nhẹ.

Mô hình này được xây dựng trên cơ sở lý thuyết tự do tư sản. Theo trường phái này, sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất chính là tự do của từng người về những cái mà người ấy có. Tự do cạnh tranh và thị trường tự do sẽ tạo ra sự hài hòa trong xã hội và cực đại hóa thịnh vượng xã hội. Trên cơ sở đó hình thành nền chính trị tự do: Thiết lập và thực thi quyền lực nhà nước nhưng không vi phạm, hạn chế tự do cá nhân, mà phải bảo đảm tự do cá nhân; các chính đảng tự do cạnh tranh qua bầu cử để giành quyền lực nhà nước, thiết lập thể chế đa nguyên chính trị; các nhóm lợi ích chính trị là những tập đoàn áp lực tác động vào chính sách và hoạt động của nhà nước  nhằm bảo đảm lợi ích của mình.

Nền kinh tế tự do là một động lực thúc đẩy xã hội phát triển. Nhưng tự do cạnh tranh “cá lớn nuốt cá bé”, chỉ mang lại tự do cho người giầu có sở hữu, còn người nghèo không có sở hữu thì không có tự do, có chăng chỉ là tự do bán sức lao động. Bất bình đẳng, bất công xã hội dẫn đến tình trạng “kẻ ăn không hết, người lần không ra”. Xung đột giai cấp, dân tộc gay gắt, quyết liệt. Còn nền chính trị tự do tưởng như bảo đảm tự do, dân chủ, công bằng cho mọi người, nhưng trong thực tế, các nhà tư bản lớn nắm giữ quyền lực chính trị. Bầu cử tự do, nhưng thắng cử thuộc về các đảng lớn đại diện cho lợi ích của các tập đoàn tư bản mạnh, tuyệt đại bộ phận các nghị sĩ là giới thượng lưu tư sản. Hội các chủ doanh nghiệp lớn và hội các quan chức là những nhóm lợi ích chính trị hỗ trợ, tạo điều kiện cho hoạt động của quốc hội và chính phủ; hai cơ quan này lại liên kết với nhau để ban hành các chính sách phục vụ cho các nhóm lợi ích; hình thành tam giác quyền lực - quyền lực nhà nước bên trong nhà nước. Nền kinh tế tự do và chính trị tự do không giải quyết được bất công và xung đột xã hội. Khủng hoảng tài chính phát sinh từ trung tâm tài chính phố Uôn của Mỹ và lan ra toàn cầu; các nước có nền kinh tế tự do thường là chủ công trong những cuộc chiến tranh khống chế nguồn nguyên liệu, bao vây cấm vận các nước khác trên trường quốc tế. Tính chất dã man của chủ nghĩa tư bản vẫn hiện hữu, tuy biểu hiện dưới hình thức mới dưới nhãn hiệu “dân chủ”, “nhân quyền”... Mô hình tự do đã lỗi thời, không thể là tương lai của nhân loại.

Mô hình kinh tế thị trường xã hội

Mô hình này được thực hiện thành công ở Cộng hòa Liên bang Đức và các nước Bắc Âu, điển hình là ở Thụy Điển. Về nguyên tắc, mô hình kinh tế thị trường xã hội thừa nhận các yếu tố cơ bản phổ biến của kinh tế thị trường, như cấu trúc đa sở hữu với sở hữu tư nhân làm nòng cốt, hệ thống các thể chế thị trường, cơ chế cạnh tranh tự do và vai trò của nhà nước trong nền kinh tế. Tuy nhiên, so với mô hình kinh tế thị trường tự do mô hình này có hai đặc trưng nổi bật:

- Coi các mục tiêu xã hội và phát triển con người (công bằng xã hội, phúc lợi cho người nghèo và người lao động, quyền tự do phát triển của mọi người dân...) cũng là mục tiêu của quá trình phát triển kinh tế thị trường.

- Nhà nước dẫn dắt nền kinh tế thị trường phát triển không chỉ nhằm mục tiêu tăng trưởng và hiệu quả kinh tế mà còn cả mục tiêu phát triển và hiệu quả xã hội.

Với những đặc trưng trên đây, tuy mô hình kinh tế thị trường xã hội là một biến thể của kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, song nó phản ánh một xu hướng tất yếu của sự phát triển. Đó là đến một trình độ phát triển nhất định, trong những điều kiện cụ thể, tự kinh tế thị trường không thể giải quyết hiệu quả tất cả các vấn đề phát triển, nhất là các mục tiêu phát triển xã hội và con người. Để đạt được điều đó, trong cơ chế vận hành của nền kinh tế thị trường, cần có thêm “bánh lái” để định hướng thúc đẩy quá trình phát triển đi đúng quỹ đạo nhằm phục vụ tốt nhất không chỉ tăng trưởng và hiệu quả kinh tế mà cả nhiệm vụ phát triển xã hội và con người. Như vậy, để đạt hiệu quả cao nhất quá trình phát triển kinh tế thị trường, cần hướng tới mục tiêu xã hội và phát triển con người. Phương thức để đạt mục tiêu đó không phải là phủ nhận thị trường, xóa bỏ cơ chế thị trường mà là đặt nhà nước vào vị thế tham gia điều tiết và định hướng sự phát triển kinh tế thị trường với tư cách là một yếu tố cấu thành bên trong của cơ chế thị trường hiện đại. Mô hình thị trường xã hội còn chịu tác động của trào lưu tư tưởng xã hội dân chủ. Khác với chủ nghĩa tự do định hướng hiệu quả - khơi dậy động cơ vụ lợi của con người để cực đại hóa thịnh vượng xã hội, trào lưu xã hội dân chủ xuất phát từ định hướng giá trị - mọi người sống trong xã hội phải được bảo đảm cuộc sống phù hợp với nhân phẩm; tự do, bình đẳng là giá trị xuất phát và hướng tới mục tiêu dân chủ. Để đạt giá trị ấy cần thực hiện nền kinh tế hỗn hợp, đa sở hữu, trong đó kinh tế tư nhân là nòng cốt; nền chính trị đa nguyên; nhà nước phúc lợi xã hội; bằng hệ thống bảo hiểm hoàn chỉnh, những chính sách công bằng tự do đã bảo đảm an sinh xã hội, phúc lợi xã hội cho mọi người. Có thể nói thị trường xã hội, dưới  tác động của nhà nước phúc lợi, tuy vẫn là kinh tế tư bản, nhưng so với Tây Âu và Bắc Mỹ, đời sống xã hội ở các nước Bắc Âu dân chủ và công bằng hơn, nhân đạo và đồng thuận hơn. Đó là một bước tiến của nền kinh tế thị trường và văn minh chính trị. Nhưng trong phạm vi chủ nghĩa tư bản, kinh tế tư nhân còn là nòng cốt thì không thể thực hiện được những chính sách thực sự vì xã hội, vì con người, tác dụng của nhà nước phúc lợi cũng có giới hạn.

Mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Loại mô hình kinh tế thị trường này đang được thực thi ở Trung Quốc (kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa) và ở Việt Nam (kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa). Thời gian tồn tại của nó chỉ mới hơn 1/4 thế kỷ và đang từng bước được khẳng định. Tuy vậy, kết quả thực tế đã chứng tỏ đây là mô hình có sức sống mạnh mẽ và có triển vọng lịch sử to lớn. Kinh tế tăng trưởng nhanh và liên tục trong nhiều năm. An sinh xã hội được bảo đảm, chính trị - xã hội ổn định. Loại mô hình này đứng vững trong khủng hoảng kinh tế toàn cầu và khắc phục nhanh hậu quả khủng hoảng tác động đến nền kinh tế trong nước. Việt Nam lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vì đó là mô hình tiến bộ trong tiến trình phát triển xã hội, đồng thời cũng phù hợp với yêu cầu công cuộc đổi mới ở nước ta - thay đổi cấu trúc mô hình chủ nghĩa xã hội nhưng không từ bỏ mục tiêu xã hội chủ nghĩa, thực hiện mục tiêu ấy bằng phương thức mới, bằng nền kinh tế thị trường. Do vậy chuyển từ nền kinh tế hành chính bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, một mặt, phải xác lập và hoàn thiện đầy đủ 5 yếu tố của thể chế thị trường để khơi dậy mọi động lực thúc đẩy phát triển kinh tế, tạo điều kiện vật chất và tinh thần đáp ứng mục tiêu xã hội và giải phóng con người; mặt khác, phải thực hiện mục tiêu xã hội chủ nghĩa. Định hướng xã hội chủ nghĩa là hướng tới xã hội nhân đạo hoàn thiện, khắc phục tha hóa, áp bức, bóc lột, bất công, mọi người được phát triển tự do, “sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người” (C.Mác). Trước hết là xây dựng đất nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, “đồng bào ta ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành”. Vì vậy, vấn đề an sinh xã hội, công bằng xã hội, tạo môi trường cho mọi người có điều kiện tự do phát triển cũng chính là mục tiêu của quá trình phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Để thực hiện mục tiêu ấy cần coi trọng vai trò của Nhà nước, vai trò của “bàn tay hữu hình” trong quản lý, điều tiết nền kinh tế. Nhà nước quản lý nền kinh tế, định hướng điều tiết, thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, chính sách và lực lượng vật chất. Lực lượng vật chất chính là các nguồn lực của kinh tế nhà nước. Chỉ trên cơ sở nguồn lực kinh tế mạnh, Nhà nước mới có thể cung cấp kết cấu hạ tầng xã hội bảo đảm giao thông, điện, nước, thông tin, giáo dục - đào tạo, bảo vệ môi trường... Và, cũng chỉ trên cơ sở nguồn lực kinh tế mạnh, Nhà nước mới bảo đảm an sinh xã hội, hỗ trợ người nghèo, hạn chế bất công xã hội... Vì vậy, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, kinh tế nhà nước phải giữ vai trò chủ đạo. Kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân.

Song, kinh tế nhà nước ở nước ta hiện nay còn nhiều hạn chế, khuyết tật, chức năng chủ sở hữu chưa được xác định rõ ràng, thể chế và cơ chế vận hành còn nhiều bất cập tạo môi trường cho tham nhũng, lãng phí, nhất là khi bộ phận thoái hóa biến chất nắm kinh tế cấu kết với bộ phận thoái hóa biến chất nắm quyền lực chính trị tìm cách chiếm đoạt của cải sẽ gây nên tổn thất rất lớn tài sản nhà nước. Mặt khác, nước ta còn ở giai đoạn đầu của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, mới bước sang nền kinh tế thị trường, vừa thoát khỏi  nhóm nước có thu nhập thấp và bước vào nhóm nước phát triển có mức thu nhập trung bình, để có thể phát triển nhanh,  phải biết khơi dậy các động lực của nền kinh tế, đặc biệt là kinh tế tư nhân. Kinh tế tư nhân nếu phát triển đúng định hướng sẽ là một trong những động lực quan trọng của nền kinh tế, vì kinh tế tư nhân có chủ cụ thể với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận sẽ kích thích, phát huy sức sáng tạo của chủ doanh nghiệp, kích thích đổi mới kỹ thuật - công nghệ, tối ưu hóa sản xuất, tiết kiệm chi phí, tăng năng suất, giảm giá thành. Phát triển kinh tế tư nhân không chỉ tăng của cải xã hội, giải quyết công ăn việc làm, mà còn tăng cường sức cạnh tranh, tăng hiệu quả của nền kinh tế, góp phần khắc phục những yếu tố bất cập của nền kinh tế nước ta hiện nay. Đồng thời, cần coi trọng phát triển loại hình kinh tế sở hữu hỗn hợp, các doanh nghiệp cổ phần đa sở hữu để khơi dậy mọi động lực của nền kinh tế. Mỗi thành phần kinh tế, mỗi hình thức sở hữu, mỗi loại hình doanh nghiệp đều có những thế mạnh và những khuyết tật, vấn đề là biết kết hợp những ưu thế của chúng để hỗ trợ cho nhau tạo nên sức mạnh tổng hợp trong quá trình vận hành của nền kinh tế thị trường; vừa tạo lập đồng bộ các yếu tố thị trường, các loại hình thị trường, vừa tạo ra nhân tố bảo đảm sự vận động của nền kinh tế theo mục tiêu xã hội chủ nghĩa. Đó chính là hoàn thiện thể chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Để nền kinh tế thị trường vận động theo mục tiêu xã hội chủ nghĩa, cần xác lập và hoàn thiện các nhân tố của kiến trúc thượng tầng chính trị bảo đảm định hướng cho sự phát triển kinh tế:

- Xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Nhà nước giữ vai trò quản lý điều tiết vĩ mô nền kinh tế để nền kinh tế hoạt động có hiệu quả vì lợi ích của nhân dân.

- Củng cố và hoàn thiện vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản để bảo đảm kiên định thực hiện mục tiêu xã hội chủ nghĩa, bảo đảm tính chất xã hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường.

Xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chính là thực hiện chủ nghĩa nhân đạo trong kinh tế thị trường, đó là xu hướng tiến bộ của kinh tế thị trường và là mô hình phát triển ở nước ta hiện nay./.