Khái niệm, đặc điểm của thách thức an ninh phi truyền thống

An ninh phi truyền thống là khái niệm chỉ những mối đe dọa không xuất phát từ xung đột quân sự trực tiếp mà liên quan đến các vấn đề toàn cầu hoặc khu vực, có khả năng gây ra hậu quả nghiêm trọng đối với an ninh quốc gia và quốc tế. Các mối đe dọa này bao gồm biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, tội phạm mạng, khủng hoảng năng lượng, di cư, khủng bố, ô nhiễm môi trường và an ninh lương thực.

Theo Báo cáo Phát triển con người của Liên hợp quốc năm 1994, an ninh phi truyền thống được hiểu là sự bảo đảm an toàn cho con người trong nhiều lĩnh vực, như kinh tế, lương thực, y tế, môi trường, cá nhân, cộng đồng và chính trị. Báo cáo này nhấn mạnh rằng các mối đe dọa an ninh không chỉ giới hạn ở các vấn đề quân sự mà còn mở rộng sang những yếu tố phi truyền thống, có tính liên ngành và tác động sâu rộng đến mọi mặt đời sống xã hội.

Trong bối cảnh hiện nay, Viện Nghiên cứu chiến lược quốc tế (IISS) của Anh cũng chỉ ra rằng, các mối đe dọa phi truyền thống thường mang tính chất xuyên quốc gia, khó dự đoán và đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các quốc gia để ứng phó hiệu quả. Vì vậy, an ninh phi truyền thống không chỉ đặt ra thách thức đối với quốc gia riêng lẻ mà còn là bài toán toàn cầu, đòi hỏi sự chung tay của các bên để giải quyết một cách hiệu quả và bền vững.

Các thách thức an ninh phi truyền thống mang những đặc điểm đặc trưng sau:

Tính phi quân sự: Theo Báo cáo Phát triển Con người của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (năm 1994), thách thức an ninh phi truyền thống không trực tiếp liên quan đến xung đột quân sự giữa các quốc gia mà xuất phát từ các yếu tố phi quân sự như biến đổi khí hậu, dịch bệnh, khủng hoảng năng lượng, khủng bố, ô nhiễm môi trường, hoặc tội phạm mạng. Những thách thức này ảnh hưởng đến an ninh con người, an ninh xã hội và an ninh môi trường hơn là đe dọa trực tiếp đến an ninh lãnh thổ.

Tính xuyên quốc gia: IISS của Anh cho rằng, các thách thức an ninh phi truyền thống như, biến đổi khí hậu, dịch bệnh toàn cầu, như COVID-19, hay tội phạm mạng không bị giới hạn bởi biên giới quốc gia. Chúng đều có khả năng lan rộng và ảnh hưởng đến nhiều quốc gia cùng lúc, đòi hỏi sự hợp tác quốc tế để ứng phó.

Tính đa dạng và phức tạp: Theo Ngân hàng Phát triển châu Á, các thách thức này bao gồm nhiều lĩnh vực khác nhau, từ môi trường, kinh tế, y tế, năng lượng đến văn hóa và chính trị. Sự đa dạng của các mối đe dọa an ninh phi truyền thống khiến việc giải quyết chúng trở nên phức tạp, đòi hỏi cách tiếp cận liên ngành và tích hợp.

Khó dự đoán và tác động lâu dài: Năm 2022, Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu cho rằng, thách thức an ninh phi truyền thống thường xảy ra bất ngờ, khó lường trước và có tác động lâu dài. Ví dụ, biến đổi khí hậu dẫn đến thiên tai như bão, lũ lụt ngày càng cực đoan, gây thiệt hại không chỉ trong ngắn hạn mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến nền kinh tế, môi trường và xã hội trong nhiều năm.

Tác động đến an ninh con người: Thay vì tập trung vào an ninh quốc gia theo nghĩa truyền thống, thách thức an ninh phi truyền thống nhấn mạnh đến an ninh con người, bao gồm an ninh lương thực, an ninh sức khỏe, an ninh cá nhân và an ninh kinh tế. Những thách thức này đe dọa trực tiếp đến chất lượng cuộc sống và sự an toàn của từng cá nhân.

Đòi hỏi sự hợp tác đa cấp độ: Vì tính chất xuyên quốc gia và phức tạp, thách thức an ninh phi truyền thống không thể được giải quyết chỉ bởi một quốc gia, theo Báo cáo rủi ro toàn cầu năm 2023 của Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF), chúng đòi hỏi sự phối hợp giữa các chính phủ, tổ chức quốc tế, doanh nghiệp và xã hội dân sự ở nhiều cấp độ khác nhau.

Những đặc điểm này cho thấy rằng, an ninh phi truyền thống không chỉ là thách thức của từng quốc gia mà còn là bài toán chung của cộng đồng quốc tế, đòi hỏi sự hợp tác và các chiến lược sáng tạo để ứng phó hiệu quả.

Nhận diện một số thách thức

Biến đổi khí hậu và thiên tai: Quảng Ninh thường xuyên chịu ảnh hưởng của bão, lũ và các hiện tượng thời tiết cực đoan. Đặc biệt, trận mưa lũ lịch sử vào tháng 7 năm 2015 với lượng mưa ngày đạt 386,5mm đã gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản⁽¹⁾. Gần đây, vào tháng 9 năm 2024, cơn bão số 3 (Yagi), đổ bộ vào tỉnh Quảng Ninh đã gây ra những thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản, đồng thời đặt ra những thách thức lớn đối với an ninh nguồn nước và môi trường của địa phương. Theo thống kê, bão Yagi đổ bộ vào tỉnh Quảng Ninh đã để lại hậu quả nặng nề, gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Lượng mưa lớn từ bão Yagi đã gây ra lũ lụt nghiêm trọng, làm ngập úng nhiều khu vực và ảnh hưởng đến chất lượng nguồn nước sinh hoạt. Nhiều hệ thống cấp nước bị hư hỏng, dẫn đến tình trạng thiếu nước sạch cho người dân. Ngoài ra, lũ lụt còn gây xói mòn đất, làm tăng lượng phù sa và chất ô nhiễm đổ vào các sông, hồ, ảnh hưởng đến chất lượng nước và hệ sinh thái thủy sinh.

Thống kê sơ bộ trên toàn tỉnh, bão số 3 đi qua đã khiến 25 người chết, hơn 1.000 người bị thương, 78.685 nhà bị tốc mái; 70% cây xanh đô thị bị gãy, đổ; 165 tàu, phương tiện thủy bị chìm. Hơn 102.800 nhà dân bị tốc mái; 251 nhà bị đổ sập; 4.942 nhà bị ngập; 2.637 cơ sở nuôi trồng thủy sản bị thiệt hại; 7.500ha lúa bị ngập; hơn 500.000 con gia cầm bị chết, cuốn trôi; gần 90.000 ha rừng bị thiệt hại…; toàn tỉnh mất điện, nước, mạng viễn thông trên diện rộng…⁽²⁾. Tổng thiệt hại ước tính lên đến 23.770 tỷ đồng⁽³⁾.

Ô nhiễm môi trường: Hoạt động khai thác than, công nghiệp và du lịch phát triển mạnh mẽ đã dẫn đến tình trạng ô nhiễm không khí và nước. Theo Báo cáo Hiện trạng môi trường quốc gia giai đoạn 2016 - 2020, chất lượng môi trường nước biển ven bờ tại tỉnh Quảng Ninh chịu tác động mạnh từ các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội khu vực ven bờ, đặc biệt là hoạt động phát triển cảng biển, nuôi trồng thủy sản và du lịch biển⁽⁴⁾.

Cũng vào tháng 9-2024, bão Yagi đã gây ra sạt lở đất tại nhiều khu vực đồi núi, làm mất đi lớp phủ thực vật và gây xói mòn nghiêm trọng. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học mà còn làm gia tăng nguy cơ lũ quét và sạt lở trong tương lai. Ngoài ra, việc cây xanh đô thị bị gãy đổ hàng loạt đã làm giảm khả năng hấp thụ khí CO₂, ảnh hưởng đến chất lượng không khí và góp phần gia tăng hiệu ứng nhà kính.

Dịch bệnh: Quảng Ninh, với vị trí cửa ngõ giao thương, đối mặt với nguy cơ lây lan dịch bệnh cao. Đại dịch COVID-19 đã tác động mạnh đến kinh tế và xã hội của tỉnh, một địa phương có nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào du lịch và dịch vụ.

Tác động đến ngành du lịch và dịch vụ: Trước đại dịch, Quảng Ninh được biết đến với Vịnh Hạ Long, Di sản Thiên nhiên thế giới, thu hút hàng triệu du khách mỗi năm. Tuy nhiên, các biện pháp hạn chế đi lại và giãn cách xã hội nhằm kiểm soát dịch bệnh đã khiến lượng khách du lịch giảm mạnh. Theo báo cáo của Sở Du lịch Quảng Ninh, trong năm 2020, tổng lượng khách du lịch đến tỉnh giảm 90% so với năm 2019, gây thiệt hại ước tính khoảng 2.000 tỷ đồng.

Tác động đến doanh nghiệp và lao động: Các doanh nghiệp trong lĩnh vực dịch vụ, đặc biệt là lưu trú, ăn uống và vận tải, chịu ảnh hưởng nặng nề. Nhiều doanh nghiệp buộc phải tạm ngừng hoạt động hoặc thu hẹp quy mô, dẫn đến tình trạng mất việc làm và giảm thu nhập cho người lao động. Theo Tổng cục Thống kê, tỷ lệ lao động không sử dụng hết tiềm năng trong cả nước tăng lên 4,3% vào quý IV năm 2020, phản ánh tình trạng chung của thị trường lao động, bao gồm Quảng Ninh.

Tác động đến thu ngân sách và đầu tư: Sự suy giảm hoạt động kinh tế đã ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách của tỉnh. Thuế từ hoạt động du lịch và dịch vụ giảm mạnh, gây áp lực lên ngân sách địa phương trong việc duy trì các chương trình phát triển và an sinh xã hội. Ngoài ra, các dự án đầu tư, đặc biệt trong lĩnh vực bất động sản và hạ tầng du lịch, bị đình trệ hoặc chậm tiến độ do ảnh hưởng của dịch bệnh.

Tác động xã hội: Đại dịch không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng đến đời sống xã hội. Việc mất việc làm và giảm thu nhập khiến nhiều hộ gia đình rơi vào tình trạng khó khăn, đặc biệt là những lao động trong ngành du lịch và dịch vụ. Các biện pháp giãn cách xã hội cũng ảnh hưởng đến hoạt động giáo dục, y tế và các dịch vụ công cộng khác, gây ra những thách thức trong việc duy trì chất lượng cuộc sống cho người dân.

Đại dịch COVID-19 đã đặt ra những thách thức chưa từng có đối với tỉnh Quảng Ninh, đòi hỏi sự linh hoạt và quyết liệt trong các biện pháp ứng phó. Tỉnh đã triển khai nhiều biện pháp quyết liệt để kiểm soát dịch bệnh, như tăng cường kiểm tra y tế tại các cửa khẩu và thực hiện giãn cách xã hội khi cần thiết.

Tội phạm mạng: Với sự phát triển của công nghệ thông tin, Quảng Ninh cũng đối mặt với nguy cơ tấn công mạng, ảnh hưởng đến an ninh thông tin và hoạt động kinh tế - xã hội. Các hoạt động tội phạm mạng ngày càng tinh vi, gây thiệt hại về kinh tế và đe dọa an ninh thông tin của tỉnh.

Trong những năm gần đây, Quảng Ninh đã ghi nhận sự gia tăng đáng kể của các vụ, việc liên quan đến tội phạm mạng. Năm 2021, công an tỉnh đã xử lý 21 vụ, khởi tố 17 vụ và bắt giữ 5 bị can liên quan đến lừa đảo trên không gian mạng, với tổng số tiền thiệt hại lên đến hơn 10,4 tỷ đồng. Đáng chú ý, vào tháng 6-2024, Công an tỉnh Quảng Ninh đã triệt phá một đường dây mua bán ma túy quy mô lớn hoạt động trên không gian mạng, do đối tượng Nguyễn Phi Cơ cầm đầu. Đường dây này sử dụng các ứng dụng như Telegram và Viber để liên lạc, giao dịch thông qua chuyển khoản ngân hàng và dịch vụ chuyển phát nhanh, cho thấy mức độ tinh vi trong hoạt động của tội phạm mạng⁽⁵⁾.

Năm 2023, Việt Nam có 13.900 vụ tấn công an ninh mạng vào các hệ thống, tăng 9,5% so với năm 2022, trong đó, có tới 554 website của các cơ quan, tổ chức chính phủ và giáo dục có tên miền .gov.vn, .edu.vn bị xâm nhập, chèn mã quảng cáo cờ bạc, cá độ ⁽⁶⁾. Mặc dù không có số liệu cụ thể cho tỉnh Quảng Ninh, nhưng với vị trí là một trong những trung tâm kinh tế và du lịch quan trọng, tỉnh không nằm ngoài xu hướng này.

Nguyên nhân dẫn đến các thách thức an ninh phi truyền thống tại Quảng Ninh là do sự phát triển kinh tế nhanh chóng đôi khi thiếu quy hoạch bền vững, dẫn đến khai thác tài nguyên quá mức, ô nhiễm môi trường và gia tăng nguy cơ thiên tai. Việc mở rộng các khu công nghiệp và đô thị hóa không kiểm soát cũng góp phần làm gia tăng các thách thức này. Bên cạnh đó, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu toàn cầu, sự gia tăng giao thương quốc tế và các yếu tố khu vực cũng góp phần gia tăng các thách thức an ninh phi truyền thống. Các yếu tố, như sự gia tăng tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan, cùng với sự lan truyền nhanh chóng của dịch bệnh qua biên giới, đặt ra nhiều thách thức cho tỉnh.

Một số giải pháp khắc phục

Nhận diện rõ các thách thức an ninh phi truyền thống là bước quan trọng để tỉnh Quảng Ninh xây dựng chiến lược phòng ngừa và ứng phó hiệu quả. Điều này không chỉ bảo đảm sự ổn định và phát triển bền vững của tỉnh mà còn góp phần vào an ninh chung của quốc gia. Việc tăng cường hợp tác giữa các cơ quan chức năng, nâng cao nhận thức cộng đồng và áp dụng khoa học - công nghệ trong quản lý sẽ giúp tỉnh Quảng Ninh đối phó hiệu quả với các thách thức này.

Về an ninh mạng, Phòng An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao đã chủ động tham mưu cho Công an tỉnh trong việc bảo đảm an ninh, an toàn hệ thống thông tin của các cơ quan Đảng, Nhà nước và tổ chức chính trị - xã hội. Đơn vị này cũng đã phát hiện và xử lý nhiều vụ, việc liên quan đến tội phạm mạng, góp phần làm lành mạnh hóa không gian mạng tại địa phương.

Ngoài ra, tỉnh cũng chú trọng công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân về an ninh mạng. Các hoạt động phổ biến, giáo dục pháp luật và kỹ năng an toàn thông tin được triển khai thường xuyên, giúp cộng đồng hiểu rõ hơn về các nguy cơ trên không gian mạng và cách phòng tránh.

Thời gian tới, tỉnh Quảng Ninh cần đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống hạ tầng quản lý nguồn nước để giảm thiểu ảnh hưởng của lũ lụt và ô nhiễm nguồn nước do bão gây ra. Một giải pháp cấp thiết là xây dựng thêm các hồ chứa và trạm bơm dự phòng để bảo đảm khả năng thoát nước nhanh chóng trong các đợt mưa lớn. Đồng thời, tỉnh cần triển khai các chương trình giám sát chất lượng nước thường xuyên tại các sông, hồ, và nguồn nước sinh hoạt để kịp thời phát hiện và xử lý các nguy cơ ô nhiễm. Ngoài ra, áp dụng các công nghệ xử lý nước hiện đại, như hệ thống lọc nước bằng màng nano hoặc các thiết bị khử trùng UV, có thể giúp cung cấp nước sạch cho người dân trong và sau mùa bão.

Để giảm nguy cơ sạt lở và xói mòn đất do bão, tỉnh Quảng Ninh cần tăng cường phủ xanh đất trống và phục hồi rừng tại các khu vực đồi núi. Chính quyền địa phương nên phát động các chương trình trồng rừng phòng hộ dọc các sườn đồi và bờ sông, đồng thời áp dụng các biện pháp kỹ thuật như gia cố đất bằng thảm thực vật và xây dựng kè chắn sóng tại các vùng ven biển. Các dự án trồng cây xanh trong đô thị cũng cần được đẩy mạnh nhằm tăng cường khả năng hấp thụ nước mưa và giảm nguy cơ ngập úng. Việc hợp tác với các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng trong các chiến dịch trồng rừng sẽ mang lại hiệu quả bền vững lâu dài.

Tỉnh Quảng Ninh cần triển khai thêm các chương trình đào tạo và diễn tập phòng, chống thiên tai cho cả lực lượng chức năng và cộng đồng địa phương. Việc này giúp tăng cường khả năng ứng phó kịp thời và giảm thiểu thiệt hại khi các cơn bão tương tự như Yagi xảy ra. Hệ thống cảnh báo sớm cần được nâng cấp với công nghệ tiên tiến, cho phép dự báo chính xác và thông báo nhanh chóng đến người dân. Đồng thời, chính quyền nên xây dựng các kịch bản ứng phó chi tiết, bao gồm phương án sơ tán người dân, bảo vệ kết cấu hạ tầng quan trọng và cung cấp hỗ trợ khẩn cấp.

Việc đầu tư vào kết cấu hạ tầng chống chịu bão là một chiến lược dài hạn giúp giảm thiểu thiệt hại. Các công trình như đê biển, kè chắn sóng và hệ thống thoát nước đô thị cần được xây dựng hoặc nâng cấp để bảo đảm an toàn trong các tình huống thời tiết cực đoan. Bên cạnh đó, tỉnh cần áp dụng các tiêu chuẩn xây dựng chống bão đối với nhà ở và công trình công cộng, đặc biệt tại các khu vực thường xuyên bị ảnh hưởng bởi bão. Chính quyền cũng nên khuyến khích người dân cải thiện chất lượng nhà ở thông qua các chương trình hỗ trợ tài chính hoặc cung cấp vật liệu xây dựng chống chịu thiên tai.

Một giải pháp bền vững khác là nâng cao nhận thức của cộng đồng về bảo vệ môi trường và quản lý rác thải. Sau bão Yagi, lượng rác thải trôi nổi tăng đáng kể, đặc biệt là rác thải nhựa và các loại phế liệu khác. Để giải quyết vấn đề này, Quảng Ninh cần phát động các chiến dịch thu gom, xử lý rác thải và giáo dục người dân về tầm quan trọng của việc giữ gìn vệ sinh môi trường. Việc áp dụng các chính sách hạn chế sử dụng nhựa dùng một lần và tăng cường tái chế sẽ giúp giảm lượng rác thải ra môi trường, từ đó giảm tác động của thiên tai đối với hệ sinh thái địa phương.

Tỉnh Quảng Ninh có thể tận dụng vị trí địa lý chiến lược để hợp tác với các tổ chức quốc tế và khu vực trong việc quản lý thiên tai và biến đổi khí hậu. Việc tham gia các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và tài chính từ các tổ chức, như Ngân hàng Thế giới (WB) hoặc Quỹ Khí hậu xanh (GCF) sẽ giúp tỉnh tiếp cận các công nghệ tiên tiến và nguồn lực cần thiết. Đồng thời, học hỏi kinh nghiệm từ các địa phương khác trong và ngoài nước về quản lý thiên tai có thể mang lại những bài học quý giá để áp dụng hiệu quả tại địa phương.

Những giải pháp này, nếu được triển khai đồng bộ và hiệu quả, sẽ không chỉ giúp tỉnh Quảng Ninh khắc phục hậu quả của bão Yagi mà còn tăng cường khả năng chống chịu trước các thách thức trong tương lai./.

------------------

(1) Quảng Ninh trước thách thức an ninh phi truyền thống, Báo Quảng Ninh điện tử, https://baoquangninh.vn/quang-ninh-truoc-thach-thuc-an-ninh-phi-truyen-thong-bai-1-thien-tai-nhung-bai-hoc-khong-bao-gio-cu-2502377.html?

(2) Quảng Ninh tự lực, tự cường khắc phục hậu quả bão số 3, Báo Quảng Ninh điện tử, ngày 17-9-2024, https://baoquangninh.vn/quang-ninh-tu-luc-tu-cuong-khac-phuc-hau-qua-bao-so-3-3319125.html?

(3) Thu Lê: Quảng Ninh sẽ họp Hội đồng nhân dân bất thường để ban hành chính sách hỗ trợ thiệt hại do bão Yagi, ngày 15-9-2024, Báo điện tử Dân Việt, https://danviet.vn/quang-ninh-uoc-tinh-thiet-hai-do-bao-yagi-gay-ra-la-khoang-23770-ty-dong-20240915143558025.htm?

(4) Hội thảo khoa học - thực tiễn về phòng ngừa, ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống, 3-11-2022, Trang Thông tin điện tử Công an Quảng Ninh, https://congan.quangninh.gov.vn/tin-hoat-dong-cong-an-tinh/hoi-thao-khoa-hoc-thuc-tien-ve-phong-ngua-ung-pho-voi-cac-moi-de-doa-an-ninh-phi-truyen-thong-23551.html

(5) Triệt phá đường dây lợi dụng không gian mạng để mua bán trái phép cần sa, Trang Thông tin điện tử công an Quảng Ninh, ngày 14-6-2024, https://congan.quangninh.gov.vn/tin-antt-va-canh-bao-toi-pham/triet-pha-duong-day-loi-dung-khong-gian-mang-de-mua-ban-trai-phep-can-sa-30285.html

(6) Cao Tân: Các vụ tấn công mạng tại Việt Nam ngày càng tăng, ngày 11-7-2024, Báo Nhân Dân điện tử, https://nhandan.vn/cac-vu-tan-cong-mang-tai-viet-nam-ngay-cang-tang-post818504.html