Một đặc trưng nổi bật ở cấp xã là sự thống nhất quá trình lãnh đạo, quản lý với quá trình trực tiếp triển khai thực hiện trên thực tế đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước. Ngoài ra, chính quyền cấp xã không chỉ đơn thuần là “cánh tay nối dài” của cơ quan nhà nước cấp trên, mà còn đóng vai trò tương đối độc lập do phải quản lý một địa bàn lãnh thổ nhất định với một số thôn/làng có truyền thống tự quản khá cao và chịu sự chế ước của một số đặc điểm vùng, miền, đặc điểm tộc người, tôn giáo. Vì thế, xét về nguyên tắc, trong tổ chức và hoạt động của đội ngũ cán bộ chủ chốt cấp xã luôn đòi hỏi tính chất đa ngành, liên ngành với một số nét đặc thù và tính độc lập nhất định, tùy từng loại hình xã (xã hay thị trấn vùng nông thôn đồng bằng, vùng ven đô, vùng núi, vùng đông dân tộc ít người, vùng có nhiều tín đồ Thiên chúa giáo,...).

Cùng với những thay đổi trong lĩnh vực kinh tế, trong quá trình chuyển đổi từ một nhà nước quản lý là chủ yếu sang một nhà nước phục vụ, chính quyền cấp xã cần giảm bớt các lĩnh vực quản lý, đồng thời đẩy mạnh việc phát triển văn hóa - xã hội, như phát triển mạng lưới y tế, giáo dục, bảo đảm cung cấp các dịch vụ công cộng cho cộng đồng và người dân, hỗ trợ và mở rộng quyền tự quản của các thôn/làng trong việc phát triển và giải quyết các vấn đề văn hóa - xã hội trên cơ sở kế thừa và phát huy hương ước hay luật tục.

Do đặc điểm phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chính quyền cấp xã còn có vai trò của người điều phối, khắc phục các khiếm khuyết do sự phát triển của kinh tế thị trường gây ra, bảo vệ môi trường, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, thực hiện bảo trợ xã hội đối với các đối tượng chính sách và đối tượng dễ bị tổn thương trong xã hội, nhằm thực hiện dân chủ và công bằng trong phát triển xã hội. Tuy vậy, ngay cả trong lĩnh vực này, chính quyền cấp xã cũng không hoàn toàn tự mình làm tất cả, mà chỉ là chủ thể chính, đứng ra "cầm chịch" để thu hút và lôi kéo toàn thể xã hội cùng tham gia thực hiện.

Do đó, cần tiếp tục đổi mới, kiện toàn chính quyền cấp xã để có thể thực hiện tốt được các chức năng: Một là, cầu nối giữa Nhà nước với các tổ chức và cá nhân trong xã; hai là, đại diện cho Nhà nước, nhân danh Nhà nước để thực thi quyền lực nhà nước; ba là, trực tiếp triển khai, tổ chức thực hiện các đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước ở cấp xã; bốn là, điều tiết sự tự quản của các thôn/làng trên địa bàn xã về phát triển nông thôn.

Để đổi mới, kiện toàn chính quyền cấp xã, cần thực hiện các nhiệm vụ sau:

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện công tác bầu trưởng thôn (làng, bản, buôn, ấp) để lựa chọn được những người xứng đáng và có năng lực quản lý thôn.

Thứ hai, xác định rõ vị trí, vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội. Trong việc bảo đảm quyền lợi của người dân đòi hỏi có sự phối hợp chặt chẽ của các cấp, các ngành. Bên cạnh việc hoàn thiện công tác tổ chức quản lý nhà nước, cần đề cao vị trí, vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong việc tuyên truyền, vận động nông dân tham gia kinh tế tập thể, thực hiện tốt Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn (năm 2007), bảo đảm công tác kiểm tra, kiểm soát của các thành viên, ngăn ngừa tham nhũng, lãng phí, quan liêu, tổ chức hòa giải thành công các vụ mâu thuẫn, tranh chấp trong nội bộ nông dân, hạn chế khiếu kiện kéo dài, vượt cấp, góp phần ổn định tình hình an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội ở cơ sở nông thôn. Cụ thể:

Đối với Mặt trận Tổ quốc, tổ chức tuyên truyền sâu rộng chính sách, pháp luật của Nhà nước về bảo vệ quyền lợi của nông dân, đặc biệt của những người yếu thế, như chính sách, pháp luật về quyền của phụ nữ; quyền của người khuyết tật, người cao tuổi; quyền trẻ em,....

Đối với Hội phụ nữ, đề cao vị trí, vai trò của các cấp hội trong việc tuyên truyền chính sách, pháp luật bảo đảm quyền lợi của nông dân, nhất là chị em phụ nữ ở vùng sâu, vùng xa; phối hợp với các cơ quan có liên quan tổ chức các khóa tập huấn nâng cao cho phụ nữ các cấp về khả năng tự bảo vệ quyền lợi của mình trước những tác động tiêu cực của kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và ảnh hưởng tiêu cực của những hủ tục lạc hậu....

Hội chữ thập đỏ đề cao vị trí, vai trò của các cấp hội trong hoạt động giúp đỡ những đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, những người dễ bị tổn thương nhất trong cộng đồng nông dân như: người già cô đơn, trẻ mồ côi, người khuyết tật, nạn nhân chất độc da cam, gia đình thương binh, liệt sỹ, gia đình có công với cách mạng, gia đình có hoàn cảnh khó khăn,... nhất là trong việc chăm sóc sức khỏe cho những người dễ bị tổn thương tại cộng đồng và giúp họ tự vươn lên trong cuộc sống. Do vậy, trong thời gian tới, cần phát huy hơn nữa vai trò của Hội chữ thập đỏ ở các cấp; nâng cao năng lực và phát triển tổ chức hội và hội viên tại các địa phương; củng cố tổ chức bộ máy của hội ở các cấp, nhất là cấp cơ sở; nâng cao năng lực vận động và tổ chức các hoạt động nhân đạo của các cấp hội, góp phần quan trọng vào việc bảo vệ quyền lợi của nông dân.

Đoàn thanh niên cùng phối hợp với các cấp chính quyền tổ chức tuyên truyền chính sách, pháp luật về bảo vệ quyền lợi của nông dân trong thế hệ trẻ; tập huấn về kỹ năng phát hiện các vụ, việc vi phạm quyền của nông dân; kịp thời khiếu nại, tố cáo với các cấp chính quyền, cơ quan nhà nước về các hành vi vi phạm quyền con người, quyền công dân trong nông dân; nâng cao khả năng tự bảo vệ mình của nông dân trước những tệ nạn xã hội, sự lây lan của đại dịch bệnh HIV/AIDS và trước vấn đề bất bình đẳng giới,....

Hội nông dân tạo cơ chế và điều kiện thuận lợi cho hội viên trực tiếp thực hiện một số chương trình, dự án phục vụ sản xuất, nâng cao đời sống của nông dân, hướng dẫn phát triển các hình thức kinh tế tập thể trong nông nghiệp; chăm lo xây dựng, củng cố liên minh công nhân - nông dân - trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; tăng cường phối hợp với các tổ chức, các cấp chính quyền để cung cấp thông tin, tuyên truyền cho nông dân, nhất là người dân ở vùng sâu, vùng xa do thiếu thông tin, trình độ dân trí thấp, dễ bị những phong tục tập quán, các hủ tục lạc hậu chi phối, dẫn đến vi phạm quyền lợi của mình. Hội nên tích cực hoàn thiện và triển khai thực hiện việc xây dựng “Tiêu chí người nông dân thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa”.

Kiện toàn, phát triển các tổ chức của nông dân. Hiện nay, trong thực tế của nền kinh tế thị trường, hiệp hội các ngành hàng nông sản đã ra đời, nhưng thực chất đây là hiệp hội các doanh nghiệp chế biến nông, lâm, thủy sản, như các hiệp hội gạo, cà phê, cá tra, .... Trong hoạt động thực tế, các hiệp hội này thiên về bảo vệ lợi ích của các doanh nghiệp, ít quan tâm đến quyền lợi của nông dân, thậm chí có trường hợp đối đầu với lợi ích nông dân. Vì vậy, ngoài tổ chức hội nông dân, hợp tác xã nông nghiệp, hiệp hội các ngành hàng nông sản cần lập thêm các hiệp hội nông dân sản xuất nguyên liệu để nông dân giúp nhau trong sản xuất và tiêu thụ, đấu tranh bảo vệ lợi ích của những người sản xuất nguyên liệu trong quá trình phát triển sản xuất hàng hóa theo cơ chế thị trường, hội nhập quốc tế.

Thứ ba, đổi mới công tác đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ chủ chốt cấp xã. Cán bộ xã hiện nay chủ yếu xuất thân từ nông dân, lớn lên và trưởng thành trong môi trường nông thôn, nên năng lực và trình độ còn nhiều hạn chế. Song, công tác đào tạo cán bộ cấp xã, nhất là kỹ năng thực hành có tính nghề nghiệp chưa được chú ý đúng mức, thậm chí có phần xem nhẹ trình độ của cán bộ cấp xã mà chưa thấy hết được tính phức tạp, sự đa dạng trong hoạt động của họ.

Trong điều kiện trình độ dân trí của nhân dân ngày càng được nâng cao, tính chất quản lý ngày càng phức tạp, đòi hỏi việc quản lý nhà nước cần phải khoa học hơn, cán bộ cấp xã cần có trình độ, nhất là kỹ năng thực hành tổng hợp trực tiếp từ thực tế cuộc sống ở cơ sở. Nếu cán bộ cấp trên cần phải chuyên sâu, thì cán bộ cấp xã lại phải có kiến thức ở diện rộng, có khả năng giải quyết được vấn đề nảy sinh ở cơ sở trong các lĩnh vực khác nhau, trực tiếp hướng dẫn người dân thực hiện đúng theo đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, các chương trình, dự án phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, bảo đảm an ninh, quốc phòng.

Cho đến nay, chúng ta có rất nhiều trường đào tạo chuyên sâu về một lĩnh vực, nên chỉ đáp ứng được việc đào tạo cán bộ cho các cơ quan trung ương hoặc địa phương, mà hầu như chưa đáp ứng được nhu cầu của cơ quan chính quyền cấp xã, đặc biệt tại các địa phương vùng núi, vùng sâu, vùng biên giới, hải đảo, hay vùng có đông dân tộc thiểu số sinh sống. Trong công tác đào tạo cán bộ cấp xã vẫn nặng về lý thuyết, chưa đặt trọng tâm vào đào tạo kỹ năng thực hành có tính nghề nghiệp cho từng chức danh của đội ngũ này.

Do vậy, cần đổi mới và thực hiện việc đào tạo, bồi dưỡng năng lực thực thi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước và kỹ năng thực hành có tính nghề nghiệp cho từng chức danh của đội ngũ cán bộ chủ chốt cấp xã, trong điều kiện có sự tác động của nhiều mối quan hệ làng (xã). Các cơ sở đào tạo cán bộ cấp xã, như các trường chính trị - hành chính tỉnh, thành phố, cần đổi mới chương trình, nội dung đào tạo, bồi dưỡng cán bộ cấp xã theo hướng đa chức năng hơn, coi trọng kỹ năng thực hành hơn. Đồng thời, nghiên cứu đổi mới tiêu chuẩn hướng mạnh vào thực hành của các chức danh cán bộ cấp xã nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý đối với các quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở nông thôn trong điều kiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa./.