Cà phê xuất khẩu Việt Nam lợi nhuận thấp, vì sao?

Sau 2 năm gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), sự kỳ vọng vào việc tăng đột biến cả về chất và lượng trong xuất khẩu cà phê của Việt Nam vẫn chưa trở thành hiện thực. Điều này đang làm giảm đáng kể về lợi nhuận, mặc dù Việt Nam hiện là quốc gia đứng thứ 2 thế giới về xuất khẩu cà phê. Vì sao có tình trạng đó?

Đi tìm nguyên nhân

Theo các chuyên gia trong nước, nguyên nhân của tình hình trên là do giá cà phê của cả thế giới đang bị thao túng tại 2 sàn giao dịch nông sản Niu -Oóc và Luân đôn, bởi nhóm Big four gồm Nestle, Kraft, Sara Lee, P&G và những hãng cà phê đặc biệt như Starbucks, Tullys... Lợi nhuận từ ngành cà phê chủ yếu chảy vào túi những thương hiệu cà phê tên tuổi của các nước Âu - Mỹ, là những nước hầu như không trồng cà phê.

Hiệp hội cà phê Việt Nam (Vicofa) cho biết, lợi nhuận xuất khẩu cà phê giảm có nguyên nhân chủ yếu là do lãi suất vay vốn ngân hàng cao và chi phí vận chuyển gia tăng, khó khăn về việc vay vốn.

Phần lớn nguồn vốn kinh doanh cà phê của các doanh nghiệp lâu nay dựa vào vốn vay ngắn hạn của ngân hàng. Mặc dù lãi suất cho vay ngắn hạn của các ngân hàng tăng cao, nhưng để duy trì hoạt động, các doanh nghiệp vẫn buộc phải vay để duy trì xuất khẩu. Mặc dù đã có nhiều kinh nghiệm đối phó với việc biến động giá cà phê trên thị trường thế giới, nhưng với lãi suất ngân hàng cao, doanh nghiệp gần như không xoay xở được, nên có thể nói chưa bao giờ hoạt động xuất khẩu cà phê lại gặp khó khăn như hiện nay. Hầu hết các doanh nghiệp lớn đều chỉ xuất khẩu được khoảng 50% số lượng cà phê so với cùng kỳ năm 2007.

Vị thế của cà phê Việt Nam trong thị trường thế giới

Theo Vicofa, trong 7 vụ cà phê gần đây (từ năm 2000 - 2001 đến 2006 - 2007), 10 nước hàng đầu nhập khẩu cà phê Việt Nam đã mua 4.283.511 tấn cà phê, bình quân mỗi vụ 611.930 tấn, chiếm 73,33% thị phần. Sau khi đạt “đỉnh” vào năm 1998, bước sang năm 1999, tình hình sản xuất, kinh doanh cà phê của Việt Nam bắt đầu xuống dốc, giá cà phê liên tục giảm trong nhiều năm. Thu nhập của người nông dân trồng cà phê không đủ trang trải cho cuộc sống và tái đầu tư sản xuất. Nhiều diện tích cà phê không được chăm sóc hoặc bị chặt bỏ để chuyển đổi cây trồng. Đến năm 2004, giá cà phê bắt đầu phục hồi, sau đó lên cao trong các năm 2006 và 2007. Khi giá cà phê tăng cao hơn 30 triệu đồng/tấn, người dân lại đổ xô trồng mới, mở rộng diện tích cà phê một cách ồ ạt. Đây là một trong những nguyên nhân làm cho chất lượng cà phê của Việt Nam không được bảo đảm, trong khi việc nâng cao chất lượng chính là nhân tố đảm bảo cho cà phê Việt Nam phát triển bền vững.

Thống kê qua các năm của Vicofa cho thấy, giá cả xuất khẩu cà phê Việt Nam có sự gia tăng tỷ lệ thuận với chất lượng. Nếu năm 1990, cà phê Việt Nam xuất khẩu với giá bình quân 861 USD/tấn, đạt kim ngạch khoảng 59 triệu USD; thì đến năm 2007, với diện tích đạt hơn 500 nghìn ha, khối lượng xuất khẩu cà phê Việt Nam lần đầu tiên đạt hơn một triệu tấn, với mức giá trung bình 1.529USD/tấn đã nâng giá trị xuất khẩu đạt mức kỷ lục: hơn 1,6 tỉ USD. Đến nay, cà phê Việt Nam được tiêu dùng ở 74 quốc gia và vùng lãnh thổ trên khắp các châu lục. Trải qua 25 năm phát triển, Việt Nam đã vươn lên đứng thứ hai trên thế giới về sản lượng xuất khẩu, chỉ sau Bra-xin. Hiện châu Âu là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam, chiếm hơn 61% sản lượng xuất khẩu; thấp nhất là châu Phi chỉ chiếm gần 4%. Cũng theo Vicofa, thị trường xuất khẩu cà phê của Việt Nam về cơ bản vẫn ổn định. Thị trường Đức tiếp tục là khách hàng tiêu thụ số 1 của cà phê Việt Nam, với thị phần 13,6%, tiếp đến là Mỹ chiếm 11,1%, Tây Ban Nha và I-ta-li-a, mỗi quốc gia chiếm 8%.

Ông Đoàn Triệu Nhạn, cố vấn cao cấp Hiệp hội cà phê - ca cao Việt Nam khẳng định: Hiện nay, cà phê Robusta của Việt Nam được đánh giá là đạt chất lượng cao, thậm chí cao hơn hẳn cà phê cùng chủng loại của nhiều nước khác. Cùng với khí hậu phù hợp, điều kiện thổ nhưỡng màu mỡ là hai yếu tố cơ bản tạo nên chất lượng đặc biệt cho cà phê Việt Nam.

Tuy nhiên, dưới con mắt của khách hàng nước ngoài cũng như Ủy ban điều hành tổ chức Cà phê quốc tế (ICO), hình ảnh của cà phê Việt Nam trong thị trường thế giới đang rất mờ nhạt. Hiện tại, cà phê có xuất xứ từ Việt Nam khi xuất khẩu thường bị trừ lùi so với giá chuẩn tại các sàn giao dịch cà phê trên thế giới như Luân - đôn, Niu - Oóc. Đánh giá của ICO về tình hình thực hiện chương trình cải tiến chất lượng cà phê Việt Nam năm 2007 cho thấy, tỷ lệ báo cáo đầy đủ của Việt Nam là 0%, trong khi đó báo cáo đầy đủ của Bra-xin là 99,93%, Cô-lôm-bi-a là 99,13%, Ê-ti-ô-pi-a đạt 100% v.v...

Cũng trong năm 2007, trong tổng khối lượng cà phê do ICO phân loại, cà phê Việt Nam không đạt tiêu chuẩn chiếm 66%. ICO cho rằng, sự chậm trễ áp dụng tiêu chuẩn chất lượng mới của Việt Nam đã làm tăng lượng cà phê bị loại. Rõ ràng, trên thực tế, cà phê xuất khẩu của Việt Nam đang bị bắt chẹt về chất lượng, từ đó bị ép giá bán trên thị trường thế giới; trong khi đó, chúng ta chưa có một hướng đi đúng nhằm thoát khỏi sự ép giá của các đối tác!

Nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng, để cân bằng lại lợi nhuận của ngành cà phê, cần một liên minh chiến lược then chốt hàng đầu giữa các nước trồng cà phê lớn như Việt Nam, Cô-lôm-bi-a, Bra-xin, In-đô-nê-xi-a... Liên minh này cũng cần cả công nghệ và tài chính của các quốc gia mạnh và có uy tín như Nhật Bản, I-xra-en, Xin-ga-po... tham gia. Nếu thực hiện được một liên minh đủ mạnh nói trên để có thể nắm được nguồn nguyên liệu của cả thị trường, sẽ buộc các nhà phân phối quốc tế phải chia sẻ lợi nhuận, thay vì phải chấp nhận tình hình như hiện nay./.