TCCSĐT - Trong quá trình mở rộng dân chủ hóa xã hội, trình độ dân trí của nhân dân từng bước được nâng cao, giám sát nhân dân càng đóng vai trò quan trọng, tạo thành một khâu quan trọng trong cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước. Sự tham gia giám sát trực tiếp của nhân dân đối với mọi lĩnh vực của đời sống xã hội là một đòi hỏi tất yếu khách quan. Dân là chủ thể của quyền lực chính trị, quyền lực nhà nước, sức mạnh công quyền xuất phát từ nhân dân và nó phải được đặt dưới sự kiểm soát chặt chẽ của nhân dân. Dân tham gia giám sát quyền lực nhà nước là nguyên tắc vận hành của nền chính trị ở nước ta. Do đó, giám sát nhân dân nói chung và giám sát của cử tri đối với các cơ quan dân cử nói riêng, là một đòi hỏi của qúa trình xây dựng xã hội công dân và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân ở nước ta hiện nay.

Mục đích của giám sát quyền lực và giám sát nhân dân đối với các cơ quan dân cử là để quyền lực không bị lạm dụng, bị tha hóa, sự uỷ quyền của ng­êi dân đối với các cơ quan quyền lực, với đội ngũ cán bộ, công chức được kiểm soát. Thực tế đã chứng minh, quyền lực và quyền lực nhà nước luôn có xu hướng bị tha hóa, bị biến dạng và bị lạm dụng vào những mục đích cá nhân, nhiều khi đi ngược lại lợi ích xã hội. Vì vậy, để ngăn ngừa những hậu qña tiêu cực của nó, quyền lực, quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước phải được kiểm soát chặt chẽ. Giám sát nhân dân là một cách thức quan trọng để kiểm soát quyền lực nhà nước. Trong tất cả các hình thức kiểm soát quyền lực thì giám sát nhân dân phải được coi trọng nhất, phải được đặt đúng tầm mức quan trọng của nó và phải được thực hiện mạnh mẽ và sâu rộng nhất trong toàn xã hội. Nhân dân là chủ thể của quyền lực nhà nước, nên chỉ có nhân dân mới đủ tư cách giám sát được sự uỷ quyền của mình. Vấn đề là ở chỗ, chúng ta đã thực sự coi trọng và đã có một cơ chế hữu hiệu để hiện thực hóa sự giám sát của nhân dân? Nhân dân đã nhận thức đầy đủ quyền và nghĩa vụ làm chủ của mình ?. Nhân dân đã dám làm chủ hay chưa? (Hồ Chí Minh). Đó là những câu hỏi mà chúng ta phải giải đáp trong qúa trình xây dựng thể chế dân chủ và cơ chế giám sát quyền lực ở nước ta hiện nay.

Trong xu hướng mở rộng dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền làm chủ của nhân dân lao động, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, việc mở rộng dân chủ phải gắn chặt với việc thực hiện sự giám sát của nhân dân. Giám sát nhân dân là phương thức, đồng thời là thước đo sự dân chủ trong xã hội. Phải tiếp tục phát huy tốt hơn quyền làm chủ của dân qua các hình thức dân chủ đại diện và dân chủ trực tiếp để nhân dân tham gia xây dựng và bảo vệ nhà nước, nhất là việc giám sát, kiểm tra của nhân dân đối với hoạt động của các cơ quan và đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước. Muốn vậy, các đại biểu phải định kỳ báo cáo và chịu sự kiểm tra, giám sát của cử tri, nếu đại biểu không có đủ tín nhiệm thì cử tri thực hiện quyền bãi miễn đại biểu đó. Có các hình thức để nhân dân có thể dự thính hoặc theo dõi, trực tiếp nắm thông tin. Cải tiến cách thức để nhân dân được tham gia bàn thảo góp ý các dự luật, các dự thảo nghị quyết quan trọng của Đảng và Nhà nước thật sự thiết thực và có hiệu qủa, tránh cách làm hình thức, tràn lan, tốn kém. Công khai, minh bạch và dân chủ cũng là thước đo đánh giá hiệu quả hoạt động của hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp.

Đại hội XI của Đảng tiếp tục khẳng định: đi đôi với nâng cao chất lượng hoạt động của hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp phải tăng cường hoạt động giám sát của nhân dân một cách cụ thể, như công khai hóa các nội dung và cơ chế, phương thức giám sát của các cơ quan chức năng, các đoàn thể quần chúng và nhân dân về thực hiện pháp luật, chính sách, chế độ của nhà nước. Minh bạch và công khai thông tin, các quy định của Nhà nước, nghiêm túc thực hiện Quy chế Dân chủ ở cơ sở nhằm đẩy lùi những hiện tượng tham nhũng, tiêu cực.

Như vậy, giám sát của nhân dân đối với mọi hoạt động của Nhà nước, nhất là các cơ quan dân cử và đại biểu các cơ quan dân cử là quan điểm thống nhất được Đảng ta kế thừa và phát triển trong quá trình lãnh đạo đất nước.

Một trong những nội dung quan trọng của hoạt động giám sát của nhân dân là cử tri giám sát hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp. Việc giám sát của cử tri đối với hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân là hoàn toàn phù hợp với yêu cầu khách quan bởi vì cö tri đã thiết lập, lựa chọn đại biểu và trao quyền cho hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân thì hä phải giám sát được những cơ quan đại diện và người đại diện của mình có thực sự xứng đáng thay mặt dân và sử dụng sự uỷ quyền của mình hay không. Hội đồng nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, là cơ quan đại diện cho quyền lợi, thể hiện tâm tư, nguyện vọng của nhân dân. Hội đồng nhân dân các cấp cũng đồng thời là cơ quan có thẩm quyền quyết định chính sách những vấn đề quan trọng liên quan trực tiếp đến đời sống của nhân dân.

Các hình thức nhân dân giám sát hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân.

Nhân dân giám sát hội đồng nhân dân thông qua các đại biểu - mà dân đã lựa chọn và bầu lên, thông qua các kỳ họp, qua các cuộc tiếp xúc cử tri. Nhân dân còn giám sát hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân thông qua thực hiện Luật Khiếu nại và tố cáo, Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Pháp lệnh Dân chủ cơ sở, qua các đoàn thể nhân dân và các tổ chức kinh tế mà nhân dân tham gia. Các phương tiện thông tin đại chúng cũng trở thành công cụ quan trọng để nhân dân giám sát hoạt động của hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp.

Hình thức giám sát quan trọng nhất của cử tri là giám sát thông qua các cuộc bầu cử hội đồng nhân dân các cấp. Mục đích của bầu cử là để nhân dân lựa chọn được những người thực sự đại diện cho ý chí, nguyên vọng của mình để trao quyền với phương châm “chọn mặt gửi vàng”. Cùng với sự phát triển của đất nước, quá trình bầu cử các cơ quan dân cử ở nước ta luôn được hoàn thiện cả về lý luận và thực tiễn.

Đảng ta coi việc nhân dân tham gia xây dựng và giám sát cán bộ là một trong những nhiệm vụ và giải pháp lớn trong việc thực hiện chiến lược cán bộ thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đảng và Nhà nước ta khẳng định: Có cơ chế để nhân dân phát hiện, tiến cử những người có đức, có tài cho các cơ quan lãnh đạo Đảng, Nhà nước và đoàn thể; lựa chọn, bầu cử những người lãnh đạo trực tiếp của mình. Nhân dân giám sát các công việc và phẩm chất của cán bộ, trước hết là những cán bộ có liên quan trực tiếp với mình; biểu dương cán bộ tốt, phát hiện đấu tranh với các biểu hiện tiêu cực, quan liêu, tham nhũng. Bảo đảm thực hiện quyền khiếu nại của nhân dân đối với cán bộ theo pháp luật. Có quy định cán bộ định kỳ tự phê bình, lắng nghe và tiếp thu những ý kiến của dân, sửa chữa những khuyết điểm mà dân nêu ra. Nhân dân chỉ có thể giám sát được hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp khi họ được trực tiếp lựa chọn, có đầy đủ thông tin của các đại biểu dân cử. Điều đó cũng đặt ra yêu cầu phải đổi mới cơ chế bầu cử các cơ quan dân cử ở nước ta hiện nay. Mục tiêu là làm cho hệ thống bầu cử của chúng ta được vận hành thực chất để lựa chọn được những người có đủ năng lực thay mặt nhân dân thực hiện quyền lực. Mục tiêu này cũng phục vụ cho hoạt động giám sát của nhân dân thực sự hiệu quả tạo nên sự kiểm soát quyền lực triệt để và toàn diện nhất.

Vấn đề mấu chốt là, bên cạnh việc hoàn thiện cơ chế giám sát nhân dân chúng ta phải không ngừng nỗ lực để nâng cao trình độ dân trí, dân trí pháp luật, dân trí dân chủ của nhân dân. Khi nhân dân đã có trình độ dân trí cao, có ý thức chính trị cao thì họ sẽ tích cực tham gia giám sát xã hội, giám sát hoạt động của hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp.

Chúng ta cần phải tiếp tục hoàn thiện chế độ bầu cử các cơ quan dân cử, bảo đảm cho cử tri tiếp xúc, đối thoại với ứng cử viên, có đủ thông tin để trao đổi, nhận xét, lựa chọn và bầu cử đại biểu của mình thực sự dân chủ trên cơ sở có sự lãnh đạo, hướng dẫn về tiêu chuẩn, cơ cấu; quy định nhiều hình thức thích hợp để duy trì sự liên hệ thường xuyên giữa người đại diện và cử tri, để các đại biểu luôn luôn bám sát thực tiễn, nắm chắc tâm tư, nguyện vọng, yêu cầu của dân nhằm nâng cao chất lượng hoạt động của các cơ quan dân cử để các cơ quan này thực sự là cơ quan đại diện của nhân dân và là cơ quan quyền lực nhà nước trong việc xem xét và quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước, của địa phương.

Các cơ quan hành chính nhà nước phải nghiêm túc chấp hành các quyết định của cơ quan dân cử trong trách nhiệm, quyền hạn đã được pháp luật quy định và chịu sự kiểm tra, giám sát của các cơ quan dân cử; phát huy vai trò của hội đồng nhân dân xã, phường, thị trấn trong việc xem xét, quyết định các nhiệm vụ về kinh tế, xã hội, an ninh trật tự, đời sống nhân dân, về ngân sách và giám sát việc điều hành của Uỷ ban nhân dân.

Một hình thức nữa để cử tri giám sát hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp là thông qua các kỳ họp của hội đồng nhân dân các cấp. Cùng với xu thế mở rộng dân chủ các hoạt động của hội đồng nhân dân các cấp ở nước ta cũng có những bước khởi sắc mà biểu hiện cụ thể là ở các kỳ họp hội đồng nhân dân của các thành phố lớn đã được truyền hình trực tiếp để nhân dân theo dõi và giám sát. Tại các kỳ họp hội đồng nhân dân các cấp đã trực tiếp thảo luận những vấn đề thiết thực đối với đời sống của nhân dân, như vấn đề về quản lý đất đai, vấn đề thực hiện các dự án, đề án. Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh có nhiều chương trình tạo ra diễn đàn để nhân dân phản ánh tâm tư nguyện vọng và đối thoại trực tiếp với đội ngũ công quyền. Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội đã thực hiện thường xuyên việc mời đại diện của nhân dân tham gia các kỳ họp của Hội đồng nhân dân thành phố để trực tiếp chứng kiến không khí dân chủ, cởi mở và thái độ làm việc có trách nhiệm của các đại biểu Hội đồng nhân dân. Đài Phát thanh và Truyền hình Hà Nội cũng thường xuyên tường thuật trực tiếp các buổi chất vấn tại các phiên họp của Hội đồng nhân dân thành phố. Hội đồng nhân dân các cấp đang khắc phục tính hình thức, đưa hoạt động vào thực chất và hiệu qủa hơn, thể hiện được tiếng nói, nguyện vọng của nhân dân.

Tuy nhiên, bên cạnh những chuyển biến tích cực nêu trên, hoạt động giám sát của nhân dân vẫn còn gặp nhiều khó khăn. Nhìn ra phạm vi toàn quốc chúng ta vẫn phải thẳng thắn thừa nhận tình trạng hội đồng nhân dân các cấp ở nước ta vẫn hoạt động nặng về hình thức, thiếu những chế tài để kiểm chứng những việc làm của các cơ quan nhà nước. Những vấn đề mà hội đồng nhân dân các cấp nêu lên chưa thực sự phản ánh được những yêu cầu cốt yếu mà nhân dân quan tâm. Bên cạnh đó, đội ngũ đại biểu hội đồng nhân dân các cấp vẫn còn rất thụ động, bị công chức hóa, hành chính hóa, vẫn còn ở xa dân. Đại biểu hội đồng nhân dân các cấp vẫn chưa chủ động đi sâu tìm hiểu tâm tư nguyện vọng của nhân dân, còn hoạt động cầm chừng và theo kế hoạch định sẵn. Nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng nêu trên là đa số đại biểu hội đồng nhân dân các cấp ở nước ta còn kiêm nhiệm, giữ nhiều chức vụ do đó không có thời gian để hoạt động, tính chuyên nghiệp rất thấp. Nhiều đại biểu hội đồng nhân dân các cấp không biết được kỹ năng hoạt động thế nào, chức năng đại biểu dân cử của mình ra sao dẫn đến sự lúng túng. Bên cạnh hạn chế về kỹ năng hoạt động thì họ còn rất hạn chế về năng lực chuyên môn, nghiệp vụ nhất là về những lĩnh vực có tính chuyên ngành … Điều đó dẫn đến tình trạng hội đồng nhân dân các cấp dường như trở thành cơ quan hợp thức hóa chủ trương và ý chí của chính quyền các cấp chứ không phải là ý chí, nguyện vọng của nhân dân.

Sau mỗi kỳ họp hội đồng nhân dân, các đại biểu lại tổ chức các cuộc tiếp xúc cử tri nhưng nếu xét về hiệu quả giám sát của cử tri cũng rất thấp. Bởi vì tất cả các cuộc tiếp xúc cử tri đều diễn ra theo một công thức đã định sẵn . Đại diện đoàn đại biểu báo cáo các hoạt động của kỳ họp, sau đó cử tri (mà cử tri cũng được chỉ định sẵn) phát biểu, rồi đại diện của đoàn đại biểu hội đồng nhân dân phát biểu ý kiến và đưa ra những lời hứa.

Mặt trận Tổ quốc và các thành viên của Mặt trận Tæ quèc cũng là kênh giám sát của nhân dân, là cánh tay của dân và là nơi tập hợp sức mạnh đoàn kết của nhân dân, trở thành diễn đàn tập hợp sức mạnh của nhân dân. Một trong những chức năng cơ bản của Mặt trận Tổ quốc và các thành viên là giám sát và phản biện xã hội, tạo nên sự đồng thuận xã hội. Tuy nhiên, dường như chức năng này chưa được Mặt trận Tổ quốc coi trọng và thúc đẩy mạnh mẽ mà nó thường bị đặt sau những thành tích về công tác từ thiện, xóa đói giảm nghèo của Mặt trận Tổ quốc. Những thành tích đó rất quan trọng nhưng chưa phải là chức năng cơ bản của Mặt trận Tổ quốc. Mặt trận Tổ quốc nên tổ chức cho các thành viên và tập trung vào việc đoàn kết toàn dân, giám sát và phản biện xã hội, trở thành cơ chế hữu hiệu để nhân dân thực hiện quyền giám sát của mình đối với các cơ quan nhà nước nói chung và các cơ quan dân cử trong đó có hội đồng nhân dân các cấp nói riêng.

Tại mỗi kỳ họp của Quốc hội và hội đồng nhân dân các cấp cần có các báo cáo tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri. Tuy nhiên, các báo cáo đó lại rất chung chung và được đề cập một cách rất sơ sài và d­êng như được viết theo công thức có sẵn. Vấn đề đặt ra là phải cần làm gì để tăng cường vai trò của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong việc thực hiện quyền giám sát của nhân dân và của cử tri đối với hội đồng nhân dân các cấp. Theo chúng tôi, Mặt trận Tổ quốc phải trở thành diễn đàn để nhân dân thực hiện quyền giám sát thực sự của mình trở thành một nội dung cơ bản của qúa trình dân chủ hóa đời sống xã hội ở nước ta hiện nay.

Các đoàn thể nhân dân cũng chưa thật sự trở thành kênh giám sát có hiệu qủa của nhân dân đối với hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp. Có tình trạng này là do các đoàn thể đã bị hành chính hóa, đội ngũ cán bộ làm việc trong các đoàn thể lại bị công chức hóa và mất đi tính chất quần chúng và tự quản của nhân dân.

Một số giải pháp tăng cường hoạt động giám sát của cử tri đối với Hội đồng nhân dân và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp ở nước ta hiện nay.

Để tăng cường vai trò của hoạt động giám sát nhân dân đối với hội đồng nhân dân và đại biểu hội đồng nhân dân các cấp đòi hỏi một hệ giải pháp đồng bộ và toàn diện, đòi hỏi sự tự giác tham gia của cả hệ thống chính trị và đặc biệt là của toàn thể nhân dân.

Một là, quán triệt quan điểm của Đảng về tăng cường hoạt động giám sát của nhân dân được ghi nhận trong các văn kiện của Đảng. Thể chế hóa quan điểm của Đảng về giám sát nhân dân thành pháp luật nhằm tạo cơ sở pháp lý để điều chỉnh hoạt động giám sát của nhân dân. Việc thể chế hóa quan điểm của Đảng thành pháp luật có ý nghĩa quyết định đến chất lượng của hoạt động giám sát nhân dân.

Hai là, nâng cao nhận thức của nhân dân về tầm quan trọng của hoạt động giám sát đối với bộ máy nhà nước và các cơ quan dân cử. Nâng cao ý thức pháp luật của nhân dân thông qua hoạt động tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho nhân dân. Có biện pháp cụ thể để khuyến khích các tầng lớp nhân dân tham gia đối thoại với các cơ quan, cán bộ công chức.

Ba là, hoàn thiện hệ thống pháp luật, trong đó chú trọng tới việc ban hành Luật Trưng cầu ý dân nhằm quy định rõ nội dung trưng cầu ý dân, quyền quyết định và trách nhiệm tổ chức trưng cầu dân ý. Đặc biệt, cần có quy định cụ thể về trách nhiệm, thủ tục xem xét ý kiến, kiến nghị của nhân dân và đánh giá, sử dụng kết qủa trưng cầu dân ý. Ban hành Luật Giám sát của nhân dân làm cơ sở pháp lý bảo đảm cho nhân dân không chỉ thực hiện quyền khiếu nại mà còn thực hiện tốt hơn nữa quyền tố cáo của mình. Hệ thống hóa những văn bản dưới luật về quy chế dân chủ cơ sở để nâng Pháp lệnh dân chủ cơ sở thành Luật Về Dân chủ cơ sở.

Bốn là, tăng cường hoạt động giám sát của các cơ quan chức năng kiểm tra, thanh tra, giám sát khác. Phối hợp chặt chẽ, thường xuyên giữa giám sát nhân dân thông qua Mặt trận Tổ quốc, Ban thanh tra nhân dân với hoạt động giám sát của Quốc hội, hoạt động thanh tra của Chính phủ và hoạt động kiểm tra của Đảng. Mặt trận Tổ quốc phải thực sự trở thành kênh giám sát có hiệu qủa và thực hiện những chức năng cơ bản của Mặt trận là giám sát và phản biện xã hội. Cần phát huy tối đa sự tham gia của các tổ chức chính trị - xã hội ở cơ sở như hội cựu chiến binh, hội người cao tuổi, hội phụ nữ, hội nông dân, hội luật gia, đoàn thanh niên vào các hoạt động giám sát nhằm đấu tranh với các hiện tượng tiêu cực ở địa phương.

Năm là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về tổ chức và hoạt động của hội đồng nhân dân các cấp, trong đó, quy định rõ hơn nhiệm vụ và quyền hạn của đại biểu, bảo đảm cho họ "đủ quyền", "thực quyền" và hoạt động có hiệu qủa...

Sáu là, đổi mới hoạt động tại kỳ họp của hội đồng nhân dân. Cần có cơ chế để các kỳ họp Hội đồng nhân dân có thể xem xét kết qủa thực hiện các nghị quyết của hội đồng nhân dân một cách cụ thể, khách quan; đánh giá các tiêu cực, hạn chế và quy rõ trách nhiệm cho cơ quan, tổ chức và cá nhân cụ thể cùng các chế tài tương ứng. Nhân dân có thể bãi nhiệm đại biểu hoặc đề nghị các cơ quan có trách nhiệm xử lý những cá nhân để xảy ra các vi phạm, không thực hiện đúng các nghị quyết, quyết định của hội đồng nhân dân các cấp.

Bảy là, đổi mới cơ chế lựa chọn đại biểu hội đồng nhân dân các cấp nhằm lựa chọn được những đại biểu có năng lực, phẩm chất, có tâm huyết và ý chí tham gia hoạt động của hội đồng nhân dân các cấp. Những quy định của Luật Bầu cử hội đồng nhân dân tiếp tục được chi tiết hoá hơn nữa theo những tiêu chuẩn đại biểu trong thực tế, nhất là coi trọng tiêu chuẩn về độ tuổi, sức khoẻ, năng lực hoàn thành nhiệm vụ, trình độ văn hóa một cách rõ ràng và cụ thể hơn.

Tám là, đổi mới cơ chế hoạt động của đại biểu Hội đồng nhân dân. Trong các cuộc tiếp xúc với cử tri đại biểu hội đồng nhân dân, không chỉ tuyên truyền, giải thích, phổ biến nghị quyết, kết quả kỳ họp, thu thập nguyện vọng của cử tri, mà còn phải toạ đàm, đối thoại, giải đáp ý kiến của cử tri, tiếp thu yêu cầu, kiến nghị của cử tri về những vấn đề đang bức xúc ở mỗi địa phương, đánh giá tình hình, kết quả hoạt động của các cơ quan nhà nước ở địa phương và có những giải pháp cụ thể để đưa nguyện vọng chính đáng, đúng luật của dân vào đời sống mét cách nhanh nhất , hiệu quả nhất./.