Với vị thế của Thủ đô Hà Nội, trung tâm chính trị - hành chính quốc gia, trung tâm lớn về văn hóa, giáo dục, khoa học, kinh tế và giao dịch quốc tế của cả nước, và với bề dày truyền thống lịch sử - văn hóa, vấn đề phát triển văn hóa Hà Nội thanh lịch, văn minh luôn được coi là nhiệm vụ chủ yếu của tiến trình đổi mới Thủ đô. Đại hội lần thứ XVII Đảng bộ thành phố Hà Nội (tháng 10-2020) xác định trong 5 năm tới Hà Nội đặt mục tiêu hội nhập, cạnh tranh với các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á; đến năm 2030, mục tiêu phát triển ngang tầm các quốc gia châu Á và đến năm 2045 hướng tới hội nhập cạnh tranh toàn cầu. Ngày 24-5-2021, Kế hoạch số 128/KH-UBND về Kế hoạch Hội nhập quốc tế thành phố Hà Nội giai đoạn 2021 - 2025 đã được ban hành. Một trong những nội dung Kế hoạch là lồng ghép các hoạt động hội nhập quốc tế trong quá trình xây dựng và triển khai chiến lược bảo tồn, phát huy và quảng bá văn hoá Thủ đô. Như vậy, có thể thấy, văn hóa là yếu tố quan trọng tạo nên “sức mạnh mềm” để Hà Nội tham gia hội nhập quốc tế trên cơ sở các nghị quyết về phát triển văn hóa và nghị quyết về hội nhập quốc tế.

Bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống

Hà Nội là trung tâm hội tụ và tỏa sáng văn hóa với sự phong phú, đa dạng về các loại hình di sản văn hóa vật thể và phi vật thể. Số lượng di tích được xếp hạng cấp quốc gia ở Hà Nội chiếm hơn 1/4 tổng số di tích cấp quốc gia của cả nước. Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long là một trong 8 di sản của Việt Nam được ghi danh trong Danh mục Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới. Hội Gióng ở Đền Sóc và đền Phù Đổng là một trong 9 di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam được ghi trong danh mục Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại… Thống kê sơ bộ cho thấy, Hà Nội hiện có hơn 5.000 di tích lịch sử văn hóa, trong đó có hơn 2.000 di tích đã được xếp hạng. Đây là di sản vô cùng to lớn và quý giá, luôn cần được trân trọng, giữ gìn và phát huy. 

Hà Nội còn là nơi quần tụ đông đúc, đa dạng của nhiều nét văn hóa vùng, miền do sự hợp cư của nhiều luồng di cư; là nơi diễn ra những sự kiện chính trị, kinh tế, văn hóa quan trọng của cả nước và thế giới. Sở hữu nền tảng văn hóa trên cơ sở tích hợp những giá trị truyền thống - hiện đại của Hà Nội tạo nên nét đặc sắc mà không nhiều thủ đô các nước trên thế giới có được. Trong tiến trình hội nhập quốc tế về lĩnh vực văn hóa, Hà Nội có cả những lợi thế, đặc thù, điều kiện thuận lợi cũng như những khó khăn, trở ngại. Vấn đề đặt ra đối với Thủ đô Hà Nội hiện nay là làm sao vừa bảo tồn những giá trị truyền thống, vừa tích hợp những tinh hoa văn hóa nhân loại, làm phong phú thêm kho tàng văn hóa của mình.

Để bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, Hà Nội đã đầu tư kinh phí, từ nguồn ngân sách và huy động nguồn lực lớn xã hội hóa; đồng thời huy động các cơ quan quản lý, các cấp chính quyền và cộng đồng nắm giữ di sản cùng vào cuộc. Điều này cho thấy, nhận thức, sự quan tâm của cộng đồng cư dân ở Thủ đô đối với công tác này đã được nâng lên rất nhiều. Hà Nội cũng đã tổ chức khảo sát, xây dựng hồ sơ khoa học phục vụ công tác xếp hạng di tích, khoanh vùng bảo vệ di tích với tổng số trên 100 di tích được đăng ký; tiến hành tổng kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể Hà Nội. Sau khi hoàn thành kiểm kê, thành phố đã bàn giao danh mục di sản văn hóa phi vật thể về các địa phương để làm cơ sở bảo tồn, phát huy giá trị. Di sản văn hóa phi vật thể được coi là một phần hồn cốt của Thăng Long - Hà Nội, nơi chất chứa những tinh hoa của dòng chảy văn hóa trong suốt chiều dài hàng nghìn năm lịch sử. Vì vậy, bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể trong đời sống hiện nay, chính là bảo vệ một phần hồn cốt của văn hóa Hà Nội. Và đây được coi là thành công lớn nhất của ngành văn hóa Thành phố. Việc đầu tư thực hiện một cách đồng bộ, khoa học vào công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở Thủ đô trong thời gian gần đây đã góp phần giải quyết tốt bài toán hài hòa giữa vấn đề bảo tồn và phát triển xã hội.

Không chỉ bảo tồn các giá trị văn hóa, Hà Nội còn tạo ra những giá trị văn hóa mới, phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế. Trong khoảng 10 năm trở lại đây, sự xuất hiện của mô hình không gian sáng tạo như một luồng gió mới trong đời sống văn hóa tinh thần của Thủ đô. Đây là nơi tụ hội tư duy, trí tuệ sáng tạo của giới nghệ sĩ, kiến trúc sư Hà Nội với nhiều mô hình hoạt động, cách thức tổ chức và lĩnh vực đa dạng, độc đáo, mới lạ, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thành phố Hà Nội về thụ hưởng văn hóa. Không gian sáng tạo là sự kết nối, lan tỏa các ý tưởng, tạo sức hấp dẫn cho đô thị, lan truyền cảm hứng sáng tạo, không chỉ tạo ra bản sắc mới cho thành phố mà còn góp phần tái tạo diện mạo đô thị theo hướng bền vững.

Hà Nội là nơi có số lượng không gian sáng tạo nhiều nhất cả nước, với hơn 60 địa điểm, hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật; kiến trúc, thiết kế, thủ công; không gian làm việc chung, hỗ trợ khởi nghiệp… Đây là một trong những nhân tố cốt lõi để thúc đẩy phát triển kinh tế sáng tạo, công nghiệp văn hóa, hiện thực hóa tầm nhìn khi Hà Nội trở thành thành viên Mạng lưới các Thành phố sáng tạo của UNESCO.

Thành phố Hà Nội đã tổ chức, phối hợp tổ chức thành công nhiều lễ hội, sự kiện quy mô lớn trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa sáng tạo như: Liên hoan phim quốc tế Hà Nội (HANIFF), Cuộc thi thiết kế mẫu sản phẩm Thủ công mỹ nghệ Hà Nội, Hội chợ quốc tế quà tặng hàng thủ công mỹ nghệ Hà Nội, Lễ hội Singapore, Lễ hội văn hóa Hàn Quốc, Lễ hội văn hóa - ẩm thực Pháp, Lễ hội Đức, Lễ hội đường phố Hà Nội, Lễ hội ánh sáng, Lễ hội âm nhạc gió mùa, Lễ hội Nghệ thuật dân gian đương đại, Chương trình “Tinh hoa Bắc Bộ”... Nhiều không gian sáng tạo văn hóa nghệ thuật cộng đồng đem lại ấn tượng tốt đẹp trong lòng người dân cả nước và bạn bè quốc tế.

Các không gian văn hóa sáng tạo như phố đi bộ Hồ Gươm, phố Bích họa Phùng Hưng, Không gian văn hóa nghệ thuật Phúc Tân, làng bích họa Chử Xá (Gia Lâm), phố sách Hà Nội, Hoàng thành Thăng Long, các sân vận động, nhà bảo tàng, nhà văn hóa... đã tạo nên những sắc màu nghệ thuật tươi mới cho văn hóa Hà Nội, đem lại nhiều ấn tượng tốt đẹp trong lòng người dân cả nước và bạn bè quốc tế. Những di sản không gian, di sản kiến trúc mang đậm tính lịch sử của Hà Nội đã được “đánh thức” và làm mới.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa với sự cạnh tranh gay gắt giữa các quốc gia hiện nay thì sự sáng tạo là yếu tố quyết định trong sự cạnh tranh đó. Do vậy, không gian văn hóa sáng tạo vừa phát huy giá trị truyền thống, vừa khai thác, tận dụng và tiếp cận được vấn đề mới của thế giới, góp phần tạo nên nét hấp dẫn khác lạ cho thành phố Hà Nội, làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của người dân Thủ đô. Không gian văn hóa sáng tạo đồng thời còn góp phần xử lý hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, cân bằng giữa truyền thống và hiện đại, làm tái sinh đô thị theo hướng văn minh, văn hóa hơn.

Xây dựng các giá trị nhân cách người Hà Nội cũng là vấn đề được đặt ra hiện nay để phù hợp với bối cảnh hội nhập quốc tế.

Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực Thủ đô, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh là nhiệm vụ chủ yếu của tiến trình đổi mới Thủ đô. Việc khơi dậy khát vọng phát triển đất nước, khơi dậy sức mạnh sáng tạo của mọi nguồn lực, trong đó có nguồn lực văn hóa, con người có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay đang đặt ra những yêu cầu mới cao hơn đối với việc phát triển văn hóa, xây dựng người Hà Nội văn minh - thanh lịch - hiện đại, vừa là người tham gia thực hiện, vừa là người hưởng thụ các thành tựu của công cuộc đổi mới.

Trước những biến đổi đó, chương trình phát triển văn hóa, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh được hình thành, trong đó việc ra đời bộ Quy tắc ứng xử dành cho cán bộ, công chức, viên chức, người lao động trong các cơ quan thuộc thành phố Hà Nội và Quy tắc ứng xử nơi công cộng được coi là bộ khung để định hướng các chuẩn mực văn hóa.

Nhiều mô hình văn hóa được định hình và nhân rộng theo những cách thức khác nhau đã nâng cao ý thức trách nhiệm của nhiều người Hà Nội cùng tham gia xây dựng gia đình văn hoá, cộng đồng dân cư văn hoá (làng, tổ dân phố văn hoá, khu dân cư ) và đơn vị văn hoá (cơ quan, doanh nghiệp, trường học...) theo những chuẩn mực đã được xác định phù hợp với yêu cầu phát triển văn hoá - xã hội đối với từng khu vực trong từng giai đoạn cụ thể. Các mô hình văn hóa đã thúc đẩy việc định hình các khuôn mẫu ứng xử, từ đó hình thành văn hóa ứng xử của người Hà Nội trong giai đoạn đổi mới và hội nhập quốc tế hiện nay.

Để văn hóa Hà Nội trở thành điểm tựa trong hội nhập quốc tế

Văn hóa Hà Nội lâu nay là quá trình hội tụ, giao lưu cả trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, chưa bao giờ văn hóa Hà Nội đứng trước những thách thức, những thay đổi trên quy mô lớn như hiện nay. Một là, nét đặc trưng của văn hóa Hà Nội dường như bị mai một, nhạt màu. Tình trạng nhiều di tích lịch sử - văn hóa như đền, chùa, miếu mạo trong nội đô bị chiếm dụng; ý thức gìn giữ, bảo vệ di tích lịch sử của một bộ phận người dân còn hạn chế. Hai là, không gian văn hóa sáng tạo còn nhỏ lẻ, hoạt động tự phát, đòi hỏi phải có một chính sách, chương trình hỗ trợ, ưu đãi riêng cho các không gian sáng tạo này. Ba là, nét thanh lịch của người Hà Nội ngày càng khó kiếm tìm, thay vào đó là sự xuất hiện ngày một nhiều những biểu hiện lệch lạc về mặt lối sống, về nhận thức và cách thức ứng xử thể hiện trong văn hóa ứng xử, văn hóa giao thông, văn hóa học đường...

Nhìn nhận một điều rằng, trong bối cảnh mới hiện nay, khó có thể duy trì mãi nếp sinh hoạt, nếp tư duy cũ, tuy nhiên những giá trị truyền thống tốt đẹp của người Hà Nội vẫn cần được gìn giữ, phát huy. Càng hiện đại, càng cần có điểm tựa truyền thống để phát triển bền vững.

Bản sắc dân tộc là yếu tố tiên quyết để tạo nên giá trị bền vững của một nền văn hóa. Trong quá trình giao lưu, hội nhập quốc tế, điều làm nên sự quyến rũ, chính phục được tình cảm, sự mến mộ của công chúng thế giới chính là khai thác, phát huy nét độc đáo dân tộc. Nét độc đáo này không phải là cứ đi theo lối mòn truyền thống, mà phải có sự sắp xếp, lọc lựa, có sự đổi mới, cách tân, sáng tạo trên nền tảng truyền thống. Những yếu tố mới, độc, lạ sẽ là điểm nhấn thu hút, tạo sự khác biệt trong muôn vàn sắc màu văn hóa đa dạng của thế giới, và tạo hiệu ứng lan tỏa. Trong quá trình giao lưu văn hóa, thông qua các loại hình nghệ thuật như âm nhạc, văn học, điện ảnh, điêu khắc, triển lãm, mỹ thuật..., để giới thiệu, quảng bá nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Trong dòng chảy hội nhập quốc tế, văn hóa là mạch nguồn không ngừng nghỉ, do vậy những giá trị, chuẩn mực văn hóa vừa mang tính lịch sử, vừa thể hiện tính thời đại. Văn hoá không bao giờ tĩnh tại, ngưng đọng và không thay đổi; ngược lại, văn hoá là sự năng động và vận động không ngừng. Sự sống còn của văn hoá phụ thuộc vào việc tái sinh liên tục, sáng tạo, khả năng thích nghi, thay đổi, cải tổ và chuyển biến. Đó là xu thế tất yếu. Khi đã mở cửa, hội nhập thì cần xác định mình đang ở đâu trong dòng chảy đó. Không thể giữ mãi những gì đang có, cũng không thể mở toang cửa, cho cái gì muốn vào thì vào. Nền văn hóa mới phải là một nền văn hóa hiện đại, nhưng mang bản sắc văn hóa Việt Nam.

Đối với Thủ đô Hà Nội, trong xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng hiện nay, cần chuẩn bị như thế nào để đối mặt với những biến đổi văn hoá đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng, làm thế nào để duy tồn bản sắc, phong vị văn hóa Hà Nội; văn hóa đi theo con đường nào, dựa trên nền tảng gì để giao lưu, hội nhập... là những vấn đề không mới những luôn được đặt ra cấp thiết. Trọng trách lớn đối với Hà Nội là làm sao thực sự xứng đáng là trung tâm văn hóa lớn, tiêu biểu của đất nước; hiện thực hóa tầm nhìn trở thành trung tâm lớn về kinh tế, có sức cạnh tranh trong nước, khu vực và quốc tế.

Để định vị thương hiệu mới cho Hà Nội trên trường quốc tế, việc chú trọng những giải pháp mang tính đột phá, sáng tạo là cần thiết, như tạo dựng môi trường thuận lợi cho phát triển công nghiệp văn hóa, xây dựng hạ tầng, cơ sở vật chất, hoàn chỉnh các quy hoạch văn hóa (nhà hát, quảng trường, bảo tàng...); tập trung hoàn thiện, bổ sung cơ chế, chính sách phù hợp; tạo ra một hệ sinh thái văn hóa sáng tạo bao gồm thị trường văn hóa, đưa vào hệ thống giáo dục để đào tạo một thế hệ công chúng biết trân trọng giá trị văn hóa truyền thống và biết hưởng thụ văn hóa hiện đại thế giới; nâng cao nhận thức của mỗi người dân Thủ đô về những giá trị văn hóa nghìn năm mà cha ông để lại mà các thế hệ phải có trách nhiệm trân trọng, giữ gìn, phát huy. Xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực người Hà Nội, phát huy ý chí, khát vọng phát triển và sức mạnh của nhân dân Thủ đô, tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh ở cả trong hệ thống chính trị, trong từng cộng đồng, khu phố, cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, trong mỗi gia đình…

Bắt nhịp với dòng chảy hội nhập quốc tế, Thủ đô Hà Nội đã và đang có sự chuyển biến sâu sắc, trong đó văn hóa đóng vai trò quan trọng, không chỉ là mục tiêu, động lực mà còn là sức mạnh nội sinh, nguồn lực quan trọng phát triển Thủ đô. Đó chính là nền tảng bền vững để Hà Nội chủ động tiếp nhận tinh hoa văn hóa các nước, làm phong phú bản sắc dân tộc, trở thành một trong những thành phố tiêu biểu về văn hóa của cả nước./.