Văn hóa gia đình là cái nôi nuôi dưỡng tâm hồn và nhân cách mỗi con người Việt Nam. Ở đất nước thường xuyên đối mặt với nạn ngoại xâm như Việt Nam, trong bất cứ thời đại nào, gia đình vẫn luôn là nơi nuôi dưỡng, hun đúc trách nhiệm đạo đức của con người đối với cộng đồng - làng, nước. Mỗi người lớn lên từ gia đình luôn thấu hiểu đạo lý “nước mất thì nhà tan”, muốn lo cho hạnh phúc gia đình, trước hết phải cứu lấy Tổ quốc. Do đó, gia đình được xem như “cái lò tạo nên tinh thần yêu nước của dân tộc”⁽¹⁾.

Mang dấu ấn sâu sắc của nền kinh tế nông nghiệp, nông thôn khép kín, với đặc trưng là văn hóa làng, mỗi gia đình Việt Nam vẫn có “gia đạo”, “gia phong”, “gia lễ” với bản sắc độc đáo, tạo ra mô hình nhân cách riêng, thể hiện trong lối sinh hoạt, lối sản xuất, kinh doanh và trong trách nhiệm của mỗi cá nhân và gia đình đối với cộng đồng - làng, nước. Văn hóa gia đình Việt Nam truyền thống chịu nhiều ảnh hưởng của văn hóa Nho giáo và Phật giáo, song các tư tưởng, triết lý này khi vào Việt Nam đều được “mềm hóa”, gạt bớt tính khuôn mẫu, giáo điều để phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và văn hóa của người Việt. Vì vậy, dấu ấn của Nho giáo không khiến những khuôn phép, nền nếp sinh hoạt trong gia đình trở nên quá khắt khe, gò bó; ảnh hưởng của Phật giáo không làm người Việt sống bi quan, yếm thế. Ngược lại, tinh thần nhân đạo, yêu thương con người của các học thuyết, tôn giáo trên lại được phát huy, hòa quyện cùng nền văn hóa làng xã nông thôn, tạo nên sự linh hoạt, hài hòa nhưng cũng đầy tính nhân văn của văn hóa gia đình Việt Nam. Tất nhiên, văn hóa gia đình Việt Nam truyền thống cũng không tránh khỏi những hạn chế, song không thể phủ nhận, văn hóa gia đình truyền thống luôn có những giá trị hết sức quý báu, là kho tàng lưu trữ và truyền tải văn hóa, giúp người Việt Nam giữ được cốt cách và xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Khẳng định vai trò của gia đình, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Đảng ta khẳng định: “Gia đình là tế bào của xã hội, là cái nôi nuôi dưỡng cả đời người, là môi trường quan trọng giáo dục nếp sống và hình thành nhân cách. Các chính sách của Nhà nước phải chú ý tới xây dựng gia đình ấm no, hòa thuận, tiến bộ”⁽²⁾. Trên tinh thần đó, Đảng ta luôn nhất quán quan tâm tới xây dựng, gìn giữ, phát huy những giá trị tốt đẹp của văn hóa gia đình truyền thống. Đại hội VIII của Đảng khẳng định vai trò, trách nhiệm to lớn của gia đình trong việc lưu truyền những giá trị văn hóa dân tộc từ thế hệ này sang thế hệ khác; Đại hội XII của Đảng nhấn mạnh: “Phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh”⁽³⁾; Đại hội XIII của Đảng không chỉ đặt ra vấn đề “đúc kết, xây dựng hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị con người Việt Nam”, mà còn làm rõ hơn yêu cầu “xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới”⁽⁴⁾. Văn hóa gia đình được đặt vào vị trí quan trọng vốn có của nó, với tư cách là hạt nhân lưu giữ và phát huy các giá trị quốc gia, giá trị văn hóa, giá trị nhân cách con người Việt Nam…

Nhân cách của quân nhân đang phục vụ trong Quân đội nhân dân Việt Nam là tổng hòa các yếu tố phẩm chất và năng lực của mỗi cá nhân, biểu hiện thông qua các phương diện thể lực, tinh thần, phẩm chất chính trị, đạo đức và khả năng tổ chức thực hiện nhiệm vụ, đáp ứng yêu cầu của thực tiễn quân sự. Hoạt động sẵn sàng chiến đấu và chiến đấu của quân nhân diễn ra rất đa dạng, trong khi đó, diễn biến chiến trường thường có nhiều tình huống bất ngờ, phức tạp và vô cùng khắc nghiệt, khó khăn. Điều này đòi hỏi mỗi quân nhân phải có lòng yêu nước, sự trung thành tuyệt đối với Tổ quốc, với Đảng, với nhân dân; sẵn sàng hy sinh để bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; tinh thần đoàn kết; sự tập trung cao độ về ý chí và trí tuệ; kỹ năng thao tác sử dụng vũ khí, trang bị thuần thục, chuẩn xác; sự mưu trí, dũng cảm, sáng tạo, xử lý tình huống quyết đoán, linh hoạt, nhạy bén; sức chịu đựng bền bỉ, dẻo dai về thể lực, tinh thần...

Gia đình là cộng đồng nhỏ mà người quân nhân gắn bó suốt đời, là nơi đáp ứng các nhu cầu tâm - sinh lý, nhu cầu kinh tế và tạo ra các khuôn mẫu tác phong để các thành viên tiếp nhận các giá trị xã hội và ứng xử trong đời sống xã hội. Bản thân sự tồn tại và phát triển ổn định của gia đình đã là một giá trị không thể thiếu đối với mỗi quân nhân với tư cách là một con người, đồng thời, quyền lợi, sự an toàn của gia đình cũng là nhân tố quan trọng quy định mục đích và ý chí chiến đấu của họ. Chỉ khi xây dựng được gia đình ấm no, hạnh phúc, tiến bộ, văn minh thì mỗi quân nhân mới có thể vững lòng làm nhiệm vụ, sẵn sàng chiến đấu, hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc.

Tác động của văn hóa gia đình, trong đó có văn hóa gia đình truyền thống tới sự phát triển nhân cách quân nhân thể hiện qua vai trò định hướng giá trị đạo đức, thẩm mỹ, lý tưởng sống, lối sống truyền thống trong gia đình; cung cấp những tri thức, hiểu biết cho các thành viên; những điều kiện sinh hoạt vật chất và tinh thần ở mỗi gia đình, tạo thuận lợi hoặc khó khăn cho quá trình phát triển nhân cách quân nhân và trạng thái tâm lý, tình cảm, mối quan hệ giữa các thành viên.

Trong thời đại ngày nay, những giá trị văn hóa gia đình đang dần có sự thay đổi để thích nghi với điều kiện, hoàn cảnh mới. Sự thích nghi này khiến văn hóa gia đình ngoài việc “hấp thụ” được những giá trị tiến bộ của nhân loại, cũng phải đối mặt với rất nhiều tác động tiêu cực từ mặt trái cơ chế thị trường, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Đối với gia đình quân nhân, những ảnh hưởng tiêu cực đó đã và đang làm tổn thương, thậm chí đánh mất nhiều giá trị văn hóa, đạo đức, lối sống, những quan hệ thiêng liêng trong gia đình, những chuẩn mực đạo đức cơ bản. Mâu thuẫn, xung đột giữa các thế hệ về ứng xử, về lối sống đang gia tăng và đặt ra những thách thức không nhỏ. Trên thực tế, đã có những gia đình xảy ra xung đột, tan vỡ, khiến người quân nhân không yên tâm công tác, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng, hiệu quả công việc tại đơn vị, từ đó ảnh hưởng không nhỏ tới sức chiến đấu của toàn quân. Trong bối cảnh đó, các giá trị văn hóa gia đình truyền thống của dân tộc càng trở nên quan trọng, giúp mỗi gia đình vững vàng trước những tác động tiêu cực, để thực sự là hậu phương vững chắc của mỗi người quân nhân.

Thực tế ngày nay, phần lớn các gia đình quân nhân đều là các gia đình hạt nhân với hai thế hệ cùng chung sống. Mặc dù thường xuyên vắng bóng người chồng, người cha, nhưng các thành viên vẫn luôn chia sẻ, yêu thương, hỗ trợ nhau để cùng phát triển. Đây là giá trị truyền thống đẹp đẽ đã được trao truyền giữa rất nhiều thế hệ người Việt. Đặc biệt, khi một mình phải gánh vác hầu hết các công việc gia đình, nhất là trong những hoàn cảnh hết sức khó khăn, vất vả, người vợ của quân nhân đã phát huy vai trò, trách nhiệm to lớn trong giữ gìn, xây dựng tổ ấm, sát cánh, động viên, tạo điều kiện để người chồng vượt qua khó khăn, hoàn thành tốt nhiệm vụ. Và chính quá trình chia sẻ, cùng nhau vượt qua khó khăn cũng là quá trình mà vợ chồng mỗi quân nhân học hỏi, rèn luyện, nâng cao những phẩm chất, năng lực, phương pháp, từ đó phát triển các yếu tố trong nhân cách của mình.

Xuất phát từ vị trí, vai trò, tầm quan trọng của gia đình quân nhân, ngay từ rất sớm, Đảng, Nhà nước và quân đội đã luôn có những chủ trương, chính sách cụ thể chăm lo cho gia đình quân nhân. Trong đó, chính sách đối với hậu phương quân đội là một lĩnh vực đặc thù của chính sách xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng, với mục tiêu trực tiếp bảo đảm và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho các đối tượng liên quan. Quán triệt Chỉ thị số 14-CT/TW, ngày 19-7-2017, của Ban Bí thư và Kế hoạch số 1085/KH-QUTW, của Thường vụ Quân ủy Trung ương về tiếp tục tăng cường lãnh đạo của Đảng đối với công tác người có công với cách mạng, lãnh đạo, chỉ huy các đơn vị trong toàn quân đã thực hiện nhiều chủ trương, chính sách và giải pháp để thúc đẩy giá trị truyền thống của gia đình Việt Nam trong phát triển nhân cách quân nhân, như Kế hoạch hành động số 3018/KH-BQP, ngày 29-9-2012, của Bộ Quốc phòng thực hiện Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam trong Quân đội đến năm 2020, tầm nhìn 2030; Kế hoạch hành động số 1287/KH-BQP, ngày 21-2-2014, của Bộ Quốc phòng thực hiện Đề án giáo dục chuyển đổi hành vi về xây dựng gia đình và phòng chống bạo lực gia đình đến năm 2020; Kế hoạch hành động số 7989/KH-BQP, ngày 7-10-2016, của Bộ Quốc phòng thực hiện Chương trình giáo dục đời sống gia đình đến năm 2020... Các đơn vị trong toàn quân tùy theo điều kiện đặc thù mà có các giải pháp cụ thể phù hợp với tình hình thực tế của đơn vị, tạo điều kiện thuận lợi cho xây dựng gia đình quân nhân trên cơ sở các giá trị truyền thống của gia đình Việt Nam và truyền thống của gia đình quân nhân, đồng thời tiếp thu và lựa chọn các giá trị mới, tiến bộ của hôn nhân và gia đình hiện đại.

Để phát huy vai trò giá trị văn hóa gia đình truyền thống với phát triển nhân cách quân nhân hiện nay, cần thực hiện một số yêu cầu, giải pháp:

Một là, phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân phải phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước liên quan đến chiến lược xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam trong tình hình mới.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã định hướng mục tiêu xây dựng gia đình Việt Nam no ấm, tiến bộ, hạnh phúc và văn minh, đặc biệt nhấn mạnh phải “bảo vệ và phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hoá Việt Nam”⁽⁵⁾. Văn hóa gia đình truyền thống là một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam. Mục đích cuối cùng của việc phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân là hướng tới xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam vững mạnh, đồng thời tạo nên sự ổn định và phát triển chung của xã hội. Do đó, phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân cần phải phù hợp với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước liên quan đến chiến lược xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam trong tình hình mới. Điều này bảo đảm cho quân nhân vừa củng cố được những giá trị truyền thống tốt đẹp, như tình yêu quê hương, đất nước, trách nhiệm với cộng đồng, lòng dũng cảm, sự kiên định, kỷ luật và trung thực…, vừa xây dựng được những giá trị đạo đức, phẩm chất phù hợp với đòi hỏi, yêu cầu mới của thực tiễn đất nước và quân đội trong giai đoạn hiện nay.

Gia đình quân nhân là một bộ phận của gia đình Việt Nam, khi phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân, các đơn vị cũng cần chú trọng nắm chắc và thực hiện nghiêm các quan điểm của Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng để có những chính sách, giải pháp phù hợp, đồng bộ, thống nhất, nhằm chăm lo xây dựng gia đình quân nhân. Đồng thời, tùy theo điều kiện đặc thù mà các đơn vị cần thực hiện các giải pháp cụ thể, sát đúng với tình hình thực tế, tạo điều kiện thuận lợi nhất để các quân nhân chăm lo xây dựng gia đình trên cơ sở nền tảng của các giá trị truyền thống của gia đình Việt Nam, giá trị truyền thống của gia đình quân nhân, từ đó phát triển và hoàn thiện nhân cách của mình. Có thể nói, phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân phù hợp chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, góp phần thực hiện chiến lược xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam trong tình hình mới là một vấn đề có tính nguyên tắc, cần được quán triệt sâu rộng và cụ thể hóa với các hệ thống giải pháp, biện pháp đồng bộ để đạt hiệu quả cao nhất.

Hai là, phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân phải năng động, sáng tạo, tiếp thu có chọn lọc những giá trị mới của thời đại, đồng thời đấu tranh chống những tác động tiêu cực từ tàn dư của xã hội cũ và mặt trái của xã hội trong thời kỳ hội nhập.

Phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân hiện nay phải gắn kết chặt chẽ giữa kế thừa, phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam với tiếp thu những giá trị hiện đại, tiến bộ. Trong văn hóa gia đình truyền thống cũng tồn tại cả mặt tốt đẹp và những mặt hủ tục, lạc hậu không dễ để thay đổi, cải tạo trong một thời gian ngắn. Muốn xây dựng, phát triển và hoàn thiện nhân cách của mỗi cá nhân, cần phải kết hợp giữa gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp, đồng thời, từng bước loại bỏ những mặt hạn chế, lạc hậu, không phù hợp với thời đại.

Để phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách của mình, trước hết, quân nhân cần có kiến thức, hiểu biết về các giá trị truyền thống của gia đình Việt Nam, đồng thời cần có khả năng tiếp thu, chọn lọc những giá trị tiến bộ của thời đại, như các kỹ năng, công nghệ, kiến thức mới... và biết cách áp dụng chúng vào thực tế. Bên cạnh đó, quân nhân cũng cần tự rèn luyện và phát triển bản thân, để có thể trở thành người có đạo đức, phẩm chất tốt, có tinh thần trách nhiệm và lòng yêu nước sâu sắc. Việc giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống của gia đình không chỉ giúp truyền thụ những tinh hoa của dân tộc cho thế hệ sau mà còn đóng góp vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc.

Trong thời kỳ hội nhập và phát triển, bên cạnh những giá trị tiên tiến của nhân loại, gia đình và bản thân mỗi quân nhân cũng phải đối mặt với những tác động tiêu cực từ tàn dư của xã hội cũ và mặt trái của kinh tế thị trường, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, như sự bất bình đẳng giới, nhiều giá trị đạo đức xuống cấp, đề cao giá trị vật chất, chủ nghĩa cá nhân ích kỷ, chủ nghĩa hưởng lạc hay các tệ nạn xã hội… Do đó, ngoài việc phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống, cần kiên quyết loại bỏ những biểu hiện lệch lạc, lai căng xuất hiện trong đạo đức, lối sống của mỗi gia đình quân nhân. Gia đình quân nhân trở thành môi trường giáo dục đạo đức, nhân cách tốt cho các thành viên; chú trọng tiếp biến những giá trị tiến bộ của hôn nhân và gia đình hiện đại, nhất là giá trị bình đẳng, tôn trọng, dân chủ theo tinh thần “gắn kết chặt chẽ, hài hoà giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại”⁽⁶⁾. Có như vậy, văn hóa gia đình truyền thống mới có sức sống và phát huy được vai trò tích cực trong phát triển nhân cách mỗi quân nhân.

Ba là, phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân phải thường xuyên, liên tục, có chiều sâu, có sự kết hợp chặt chẽ giữa tổ chức với mỗi cá nhân và phát huy được sức mạnh tổng hợp của mọi chủ thể.

Phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân là một công việc hết sức quan trọng, nhưng phức tạp, khó khăn gắn với đối tượng, điều kiện, môi trường đặc thù; mặt khác, cũng liên quan đến nhiều lực lượng, nhiều tổ chức trong và ngoài quân đội. Do đó, yêu cầu quan trọng đặt ra là phải phát huy được sức mạnh của các chủ thể này, không chỉ có các thành viên trong gia đình, mà còn bao gồm các chủ thể bên ngoài cộng đồng, như Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội tại địa phương, dòng họ, làng, xã, các cấp ủy đảng, các đoàn thể trong quân đội, với những hình thức và phương pháp khác nhau, phù hợp với điều kiện và khả năng cụ thể. Mỗi chủ thể có vai trò khác nhau trong phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong gia đình quân nhân, từ đó tạo nên ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới sự hình thành nhân cách của quân nhân trong quân đội.

Nói đến vai trò của các chủ thể trong gia đình quân nhân, thì không thể không chú ý đến vai trò của bạn đời của họ - những người trực tiếp hỗ trợ để quân nhân phát triển, hoàn thiện nhân cách của mình. Trong bất cứ thời đại nào, quân nhân luôn là lực lượng thường xuyên vắng nhà, cống hiến thời gian và công sức của bản thân cho sự nghiệp bảo vệ chủ quyền, bình yên của đất nước. Việc phục vụ trong quân đội đòi hỏi quân nhân phải có bản lĩnh, quyết đoán, tập trung và trách nhiệm cao. Do đó, sự hỗ trợ của bạn đời là điều kiện để giúp quân nhân phát triển những phẩm chất trên thông qua sự hỗ trợ tinh thần, sự động viên và khích lệ. Ngoài ra, người vợ (hoặc chồng) của quân nhân cũng cần đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng mối quan hệ gia đình và trách nhiệm gia đình. Việc quản lý gia đình, nuôi dạy con cái và thực hiện các trách nhiệm đối nội, đối ngoại của gia đình trong khi quân nhân đang phục vụ trong quân đội có thể là một thách thức lớn và bạn đời của quân nhân phải trở thành một người quản lý thông minh, có khả năng tổ chức tốt và có tinh thần trách nhiệm cao. Một khi các công việc, trách nhiệm gia đình không được bảo đảm, quân nhân sẽ khó có thể yên tâm tập trung vào nhiệm vụ của mình trong quân đội. Ngày nay, mặc dù xã hội thay đổi, các công việc nội trợ trong gia đình được giảm nhẹ do sự xuất hiện của những đồ gia dụng tiện nghi và các dịch vụ xã hội phục vụ đời sống gia đình, sự phân chia bình đẳng hơn trong công việc gia đình,… song với đặc thù của gia đình quân nhân, những phẩm chất truyền thống của các thành viên trụ cột trong gia đình, như sự thủy chung, trách nhiệm, đảm đang vẫn hết sức cần thiết.

Góp phần vào phát huy giá trị văn hóa gia đình truyền thống trong phát triển nhân cách quân nhân, các tổ chức đảng, các cấp lãnh đạo, chỉ huy trong quân đội cần đẩy mạnh công tác tìm hiểu và nghiên cứu về các giá trị văn hóa truyền thống của gia đình Việt Nam, từ đó đưa ra những giá trị phù hợp với thực tiễn thời đại hiện nay; xây dựng các chương trình đào tạo, huấn luyện và bồi dưỡng nhân cách cho quân nhân, trong đó đặc biệt chú trọng đến phát triển nhân cách và giáo dục đạo đức; tạo môi trường lành mạnh, giúp quân nhân có thể phát triển các phẩm chất tốt đẹp, như sự trung thực, tinh thần trách nhiệm, lòng tự trọng, tự tin…; bảo đảm các chính sách hỗ trợ và bảo vệ quyền lợi của quân nhân và gia đình, giúp quân nhân có thể yên tâm, tập trung vào thực hiện nhiệm vụ của mình, giảm bớt lo lắng về cuộc sống của gia đình.

Trong bối cảnh giá trị văn hóa gia đình đang phải đối mặt với sự thay đổi để thích nghi với những hoàn cảnh, điều kiện mới, phải đối mặt với nhiều tác động tiêu cực, làm tổn thương nhiều giá trị văn hóa, đạo đức, lối sống, quan hệ thiêng liêng trong gia đình và chuẩn mực đạo đức cơ bản, thì giá trị văn hóa gia đình truyền thống càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết, giúp mỗi gia đình quân nhân có thể ngăn ngừa, khắc phục những tác động tiêu cực, đồng thời đóng vai trò quan trọng làm hậu phương vững chắc cho mỗi người quân nhân, từ đó góp phần xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam ngày càng vững mạnh./.

-----------------------

(1) Phan Ngọc: Bản sắc Văn hóa Việt Nam, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2018, tr. 57
(2) Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1991, tr. 15
(3) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr. 128
(4), (5), (6) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. 1, tr. 143, 143, 144