Vốn văn hóa Hà Nội bao gồm chủ thể văn hóa, vốn văn hóa vật thể và phi vật thể. Chủ thể văn hóa Hà Nội có nguồn gốc từ những cư dân cổ từ trung du di cư xuống gây dựng nền văn minh Sông Hồng. Năm 1010, Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư về thành Đại La, Hà Nội trở thành kinh đô của cả nước. Từ đây, cư dân của nhiều miền quê tụ về làm ăn, sinh sống qua nhiều thế hệ. Buổi ban đầu, ngoài nhóm “Kẻ Chợ” được coi là cư dân bản địa, nhóm người nhập cư gồm: tầng lớp quan lại và binh lính, thợ thủ công và nghệ nhân, thương nhân, văn nhân nghệ sĩ, nho sinh sĩ tử… Họ tụ về kinh đô thi thố, lập nghiệp, lập danh. Đầu thế kỷ XX, tầng lớp “trí thức tiểu tư sản thành thị” được hình thành từ nhóm thanh niên, học sinh, sinh viên tân học, có ảnh hưởng lớn đến đời sống văn hóa Hà Nội thời cận hiện đại. Theo đó, phẩm chất thanh lịch được bổ sung thêm giá trị văn minh, làm nên cốt cách văn hóa của Người Hà Nội ⁽¹⁾. Như vậy, cùng với “Người Kẻ Chợ” được coi như cư dân gốc, các thế hệ cư dân từ nhiều miền quê và kiều bào hội tụ về kinh đô sinh sống, làm ăn, đã đóng góp rất lớn trong việc xây dựng và bồi đắp nên cốt cách thanh lịch, văn minh của Người Hà Nội. Bên cạnh đó, hiện nay, nguồn nhân lực lớn trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật đang trong lợi thế “dân số vàng” cũng là nguồn lực nội sinh, vốn văn hóa, động lực quan trọng cho sự phát triển của Thủ đô.

Vốn văn hóa vật thể và phi vật thể: Với bề dày lịch sử, Hà Nội tự hào với kho tàng di sản văn hóa vô giá gồm 5.922 di tích lịch sử, danh thắng, cùng 1.793 di sản văn hóa phi vật thể, trong số đó có nhiều di sản được công nhận là di sản thế giới, di sản quốc gia. Các di sản này được coi là hồn cốt của Hà Nội, chứa tinh hoa của dòng chảy văn hóa trong suốt chiều dài lịch sử, đồng thời là nguồn lực to lớn cho sự phát triển bền vững của Hà Nội trong quá trình hội nhập quốc tế.

Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa dựa trên nguồn vốn văn hóa đã và đang trở thành xu hướng tất yếu trên toàn cầu. Việt Nam là quốc gia đi sau, tiếp cận công nghiệp văn hóa từ sau thời kỳ đổi mới. Trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII, "Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc", Đảng ta xác định gắn văn hóa với các hoạt động kinh tế. Đến Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày 9-6-2014, Hội nghị Trung ương 9 khóa XII, Đảng ta đề ra nhiệm vụ: Phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với xây dựng, hoàn thiện thị trường văn hóa. Đặc biệt, Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Khẩn trương triển khai phát triển có trọng tâm, trọng điểm ngành công nghiệp văn hóa và dịch vụ văn hóa trên cơ sở xác định và phát huy sức mạnh mềm của văn hóa Việt Nam, vận dụng có hiệu quả các giá trị tinh hoa và thành tựu mới của văn hóa, khoa học, kỹ thuật, công nghệ của thế giới” ⁽²⁾.

Hà Nội là thủ đô, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục của cả nước. Trong quá trình hội nhập, Hà Nội sớm bắt nhịp xu hướng phát triển công nghiệp văn hóa trên thế giới. Tháng 10-2019, Hà Nội được UNESCO công nhận là Thành phố sáng tạo ở lĩnh vực thiết kế sáng tạo. Đây là bước đột phá trong xây dựng thương hiệu mới cho Thủ đô, là cơ hội để Hà Nội đưa sáng tạo và công nghiệp văn hóa trở thành một trong những nội dung cốt lõi của sự phát triển bền vững, từ đó huy động nguồn lực, tri thức, học hỏi kinh nghiệm từ các thành phố thành viên của mạng lưới UNESCO, tích cực, chủ động hội nhập quốc tế.

Thực trạng phát huy vốn văn hóa trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa của Hà Nội

Việc phát huy vốn văn hóa để phát triển các ngành công nghiệp văn hóa của Hà Nội thể hiện rõ nét hơn cả trong nghành nghệ thuật biểu diễn và điện ảnh.

Phát huy vốn văn hóa trong lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn

Hiện nay, Hà Nội có 6/27 đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp. Trong đó, Nhà hát Kịch Hà Nội nổi tiếng với dòng chính kịch. Các tác phẩm này được các nghệ sĩ cách tân, mang hơi thở cuộc sống đương đại, qua đó tạo sức hút cho sân khấu. Lồng ghép nhiều hình thức nghệ thuật trong tác phẩm như: Kịch nói, múa rối, hay thủ pháp sân khấu lồng sân khấu; nghệ thuật tuồng, chèo, cải lương, quan họ… cũng được đan xen khéo léo với nhạc rap, nhảy hiện đại, vừa tạo chiều sâu văn hóa cho tác phẩm, vừa phù hợp với thị hiếu của khán giả, từ đó cuốn hút khán giả đến với nhà hát. Nhà hát Chèo Hà Nội tạo sự khác biệt bằng phong cách sang trọng, tao nhã, hiện đại, có khả năng lôi cuốn khán giả trẻ. Nhà hát luôn đổi mới các chương trình biểu diễn, xây dựng các trích đoạn đặc sắc trong những vở chèo truyền thống, đan xen ca hát dân gian. Nhà hát Cải lương Việt Nam và Liên đoàn Xiếc Việt Nam đầu tư vào những tác phẩm nổi tiếng, câu chuyện lịch sử và những tích truyện dân gian chứa đựng bài học nhân văn sâu sắc, khơi dậy niềm tự hào dân tộc cùng nghệ thuật biểu diễn chất lượng cao... Thành công nhất là Nhà hát Múa rối Thăng Long với hơn 2.000 chương trình/năm và đã biểu diễn ở hơn 50 quốc gia. Nhà hát thu hút từ 1.500 - 2.000 khán giả/ngày. Rối nước cuốn hút khách quốc tế chính bởi ngôn ngữ biểu đạt độc đáo và chất liệu vốn văn hóa dân gian đặc sắc của loại hình nghệ thuật này.

Doanh thu hằng năm của Nhà hát Chèo Hà Nội là 8,2 tỷ đồng (410 buổi), Nhà hát Múa rối Thăng Long: 40 tỷ đồng (1.916 buổi), Nhà hát Kịch Hà Nội gần 1,9 tỷ đồng (60 buổi), nhà hát Cải lương Hà Nội hơn 2,1 tỷ đồng (137 buổi) ⁽³⁾. Trong 5 năm qua, 6 nhà hát của Hà Nội đã tổ chức 12.000 buổi biểu diễn nghệ thuật, trong đó có hơn 1.800 buổi phục vụ nhiệm vụ chính trị, doanh thu đạt hơn 234 tỷ đồng. Đối với hoạt động biểu diễn bán vé thu tiền, các đơn vị thuộc Hà Nội đã thực hiện 900 buổi trong 3 năm 2017 - 2020. Ngoài 6 đoàn, Hà Nội cũng tạo được nguồn thu đến từ nhiều chương trình tầm cỡ thế giới, có sự góp mặt của các ngôi sao lớn, như ban nhạc ABBA, BRUNEI, SMOKIE, vở Bale Hồ Thiên Nga, K Pop đến từ Hàn Quốc, chương trình trao giải thưởng Âm nhạc quốc tế ASEAN Award... Thành phố huy động nguồn lực xã hội hóa cho chương trình “Đếm ngược Coundown” vào thời khắc giao thừa, đạt doanh thu khoảng 10 tỷ đồng/chương trình (3 chương trình); chương trình “Vietnam Airlines Classic - Hanoi Concert” đạt khoảng 20 tỷ đồng/chương trình; Lễ hội Âm nhạc quốc tế “Gió mùa” giai đoạn 5 năm 2018 - 2022 khoảng 15 tỷ đồng/năm/chương trình; Lễ hội Hoa anh đào tại khu vực vườn hoa Lý Thái Tổ ⁽⁴⁾.

Phát huy vốn văn hóa trong lĩnh vực điện ảnh

Điện ảnh Việt Nam thực sự hình thành khi có Hãng phim truyện Việt Nam (năm 1953), nhưng mãi tới năm 1974 mới có phim “Đến hẹn lại lên”, “Em bé Hà Nội” có người và cảnh Hà Nội. Năm 1976, các bộ phim tiếp theo về người Hà Nội là “Sao Tháng Tám”, “Hà Nội mùa đông năm 1946” (năm 1999). Trong các phim về Hà Nội, hình ảnh người lính được đặc tả đậm nét như trong “Tiền tuyến gọi”, “Em bé Hà Nội”, “Vùng trời”, “Hà Nội mùa đông năm 1946”, “Sống mãi với Thủ đô”. Đó còn là những người thợ dũng cảm, gan dạ, như trong phim “Ở phía Bắc thành phố” hay những chiến sĩ công an mưu trí, sáng tạo trong “Điệp vụ thứ nhất”. Những con người Hà Nội rất đỗi bình thường khi vào phim cũng rất đáng trân trọng, như “Người Hà Nội”, “Trở về”, “Ngõ hẹp”. Rõ ràng, nguồn vốn văn hóa, con người Hà Nội đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà làm phim khai thác và trong tương lai sẽ tiếp tục là nguồn đề tài phong phú để ngành điện ảnh Hà Nội khai thác, sáng tạo trên lộ trình trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn trong chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa của thủ đô Hà Nội.

Bên cạnh việc đầu tư phát triển ngành nghệ thuật biểu diễn, ngành điện ảnh, trong thời gian gần đây, Hà Nội rất quan tâm phát triển các không gian sáng tạo trẻ. Được khởi động 5 năm qua, đến nay, Hà Nội có 24 không gian sáng tạo, trong đó phần lớn là các không gian làm việc chung, không gian triển lãm, tổ chức sự kiện về nghệ thuật, biểu diễn âm nhạc, điện ảnh, thư viện, quán cà phê sách, cửa hàng thời trang... Những không gian sáng tạo mới, nơi truyền cảm hứng sáng tạo và kết nối cho giới nghệ sĩ, nhất là người trẻ, tiêu biểu là Hanoi Creative City, Manzi, Doclab, Nhà Sàn Studio, X98... Mạng lưới những người hoạt động trong lĩnh vực sáng tạo và kinh doanh sáng tạo trên địa bàn Thủ đô ngày một phát triển là điều kiện quan trọng thúc đẩy sự phát triển các ngành công nghiệp văn hóa của Hà Nội.

Nhìn chung, trong thời gian qua, Hà Nội triển khai chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa dựa trên nguồn vốn văn hóa bước đầu đạt được những kết quả nhất định. Tuy nhiên, quá trình khai thác, phát huy nguồn vốn văn hóa trong lĩnh vực này còn tồn tại một số khó khăn, thách thức. Nhận thức của xã hội về các ngành công nghiệp văn hóa còn nhiều hạn chế, chưa thực sự thu hút được sự quan tâm, đầu tư của xã hội. Việc hoàn thiện hệ thống cơ chế, chính sách nhằm khuyến khích, huy động  nguồn lực xã hội cho sự phát triển các ngành công nghiệp văn hóa còn nhiều bất cập, nhất là cơ chế, chính sách đối với việc đầu tư đặt hàng, tài trợ, khuyến khích văn nghệ sĩ sáng tác, thành lập quỹ sáng tác... Hoạt động đầu tư về cơ sở vật chất và trang thiết bị chưa xứng tầm. Chế độ, chính sách đối với văn nghệ sĩ chưa thực sự thỏa đáng...

Một số giải pháp phát huy vốn văn hóa trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trên địa bàn Hà Nội

Một là, tăng cường công tác truyền thông nâng cao nhận thức của các chủ thể (cơ quan quản lý, tổ chức văn hóa - nghệ thuật, doanh nghiệp, giới văn nghệ sĩ, nghệ nhân và người dân) về vị trí, vai trò của vốn văn hóa trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa ở Hà Nội.

Hai là, tăng cường vai trò lãnh đạo, chỉ đạo thường xuyên của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội trong việc thực hiện chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trong giai đoạn tới, trong đó ưu tiên những ngành mũi nhọn.

Ba là, cụ thể hóa từng nhiệm vụ trong thực hiện quyết định của Thủ tướng Chính phủ và kế hoạch của Ủy ban nhân dân thành phố liên quan đến phát triển công nghiệp văn hóa bằng các kế hoạch, chương trình cụ thể, thiết thực, khả thi hằng năm.

Bốn là, bổ sung và hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, cải thiện điều kiện kinh doanh sản phẩm, dịch vụ văn hóa, nâng cao hiệu quả việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ và các quyền liên quan, thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh trên thị trường... Sở Kế hoạch và Đầu tư Hà Nội hoàn thiện chính sách và đề án hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trên địa bàn giai đoạn 2020 - 2025 theo hướng ưu đãi nhằm khuyến khích sáng tạo đối với văn nghệ sĩ, các doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa.

Năm là, đẩy mạnh công tác phối hợp giữa các ngành, đơn vị liên quan trong việc thúc đẩy các ngành công nghiệp văn hóa phát triển nhằm đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của xã hội và phục vụ xuất khẩu.

Sáu là, tiếp tục triển khai thực hiện Kế hoạch số 112/KH-UBND, ngày 29-5-2017, của Ủy ban nhân dân thành phố về thực hiện Chiến lược phát triển ngành công nghiệp văn hóa Thủ đô Hà Nội đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, trong đó cần xác định một số lĩnh vực có lợi thế, tiềm năng để triển khai thực hiện theo hướng có trọng tâm và đem lại kết quả nổi bật, làm tiền đề và động lực để phát triển các lĩnh vực khác./.

------------------------

(1) Mai Nam Thắng: "Mấy suy nghĩ về đất và người Hà Nội", Kỷ yếu Hội thảo: Nguồn lực văn hóa trong chiến lược phát triển“Thành phố sáng tạo” của Thủ đô Hà Nội, Thành ủy Hà Nội, tháng 9 - 2020, tr. 327 - 328

(2)Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội 2021, t. I, tr. 145

(3) Thành ủy Hà Nội, Chương trình số 04 - Ctr/TU: "Đề án đánh giá, đề xuất giải pháp phát triển công nghiệp văn hóa Thủ đô thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế" 2018.

(4) Tô Văn Động: "Thực trạng phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô hiện nay và những kiến nghị, đề xuất", Kỷ yếu Hội thảo: Nguồn lực văn hóa trong chiến lược phát triển “Thành phố sáng tạo” của Thủ đô Hà Nội, Tlđd, tr. 122