Hợp tác sâu rộng, đổi mới mô hình quan hệ song phương

Thế giới đang trải qua những thay đổi sâu sắc và phức tạp, tác động đến mối quan hệ giữa Nga và Trung Quốc. Đối với Nga, nước này vừa phải đối mặt với những thách thức bên ngoài do quan hệ với Mỹ và châu Âu tiếp tục căng thẳng và tình hình xung quanh xảy ra nhiều biến động, vừa phải đối mặt với thách thức bên trong do sự mất cân bằng về cơ cấu kinh tế - xã hội. Trước những thay đổi lớn chưa từng thấy của thế giới trong 100 năm qua, với mục tiêu khôi phục vị thế nước lớn, Nga đang tăng cường củng cố chính trị nội bộ, tích cực điều chỉnh chiến lược đối ngoại, củng cố bố cục chiến lược toàn cầu và tập trung phát triển quan hệ hợp tác cùng có lợi với Trung Quốc. Đối với Trung Quốc, nước này đang ở bước ngoặt quan trọng cả về đối nội và đối ngoại. Năm 2022 là năm Đảng Cộng sản Trung Quốc tổ chức Đại hội Đảng lần thứ XX và dự báo sẽ có những thay đổi lớn về đội ngũ lãnh đạo cũng như định hướng chiến lược mới. Quan hệ giữa Trung Quốc và Mỹ gần đây tiếp tục căng thẳng, nhiều biến động, nhất là việc lần đầu tiên Trung Quốc phê phán công khai Mỹ về những can dự của nước này đối với các vấn đề nội bộ của Trung Quốc tại cuộc đối thoại chiến lược song phương diễn ra ở bang Alaska (Mỹ, tháng 3-2021).

Trong một cuộc trả lời phỏng vấn, Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov từng bày tỏ rằng, một cuộc đối thoại tin tưởng và tôn trọng lẫn nhau giữa Nga và Trung Quốc là kiểu mẫu đối với các nước khác; việc cố gắng kiềm chế Nga và Trung Quốc bằng các biện pháp trừng phạt là thiếu sáng suốt; Nga và Trung Quốc cũng đang triển khai hợp tác mang tính xây dựng để đáp trả các hành động của Mỹ. Với tư cách là đối tác chiến lược lớn nhất, quan trọng nhất và đáng tin cậy của nhau, trước tình hình quốc tế phức tạp và luôn biến động, Trung Quốc và Nga nhất trí cùng hợp tác xây dựng mô hình quan hệ nước lớn kiểu mới phù hợp với lợi ích chung của hai nước, trong đó có một số đặc điểm sau:

Một là, kiên trì quan điểm không kết đồng minh, không đối kháng và không nhắm vào bên thứ ba. Năm 2001, Nga và Trung Quốc đã ký kết Hiệp ước hữu nghị, láng giềng và hợp tác tốt Nga - Trung Quốc, ấn định quan hệ đối tác hợp tác chiến lược Nga - Trung Quốc có tính kiểu mẫu và “sức sống” mạnh mẽ. Kể từ khi hiệp ước này được ký kết cách đây 20 năm, Nga và Trung Quốc luôn tuân thủ nguyên tắc “kết bạn chứ không kết đồng minh”, đồng thời tôn trọng độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ cũng như đường lối phát triển và hệ giá trị của nhau. Trên cơ sở này, Nga và Trung Quốc đã thiết lập quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện, tin cậy, bình đẳng, ủng hộ lẫn nhau, cùng phát triển và hữu nghị lâu dài vào năm 2011, sau đó nâng cấp lên quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện thời đại mới vào năm 2019. Trước khi thực hiện chuyến thăm Trung Quốc vào ngày 22-3-2021, Ngoại trưởng Nga S. Lavrov cho biết, Hiệp ước hữu nghị, láng giềng và hợp tác Nga - Trung Quốc được hai bên ký kết cách đây 20 năm vẫn đang được thực hiện và sắp tới sẽ được tự động gia hạn thêm 5 năm. Ý nghĩa lớn nhất của mối quan hệ Nga - Trung Quốc là hai bên có thể chấp nhận và kiểm soát hiệu quả những bất đồng, đồng thời tiếp tục nâng cao nhận thức chung. Với việc hình thành nhận thức chung rộng rãi trong các vấn đề như “đa cực hóa”, duy trì vai trò chủ đạo của Liên hợp quốc, kiểm soát vũ khí chiến lược và không can thiệp công việc nội bộ nước khác, trong thời gian qua, hai nước đã tích cực thúc đẩy hợp tác chặt chẽ và sâu rộng.

Hai là, ủng hộ lẫn nhau, triển khai hợp tác thiết thực, tập trung phát triển cùng có lợi. Trung Quốc và Nga coi “cùng phát triển” là mục tiêu quan trọng của hợp tác quốc gia và đã đạt được nhiều kết quả trong hợp tác cùng có lợi. Trong lĩnh vực kinh tế - thương mại, kim ngạch thương mại song phương giữa Nga và Trung Quốc năm 2020 đạt 107,77 tỷ USD, vượt mốc 100 tỷ USD trong 3 năm liên tiếp. Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Nga trong 11 năm liên tiếp (2009 - 2020). Để thúc đẩy thương mại song phương, hai bên đẩy mạnh thanh toán bằng nội tệ, kim ngạch thương mại song phương được thanh toán bằng đồng USD từ gần 90% vào năm 2015 đã giảm xuống còn 51% vào năm 2019. Với nỗ lực chung của Nga và Trung Quốc, việc kết nối kết cấu hạ tầng giữa hai bên được thúc đẩy mạnh mẽ, toàn diện. Các đường ống dẫn dầu và khí đốt tự nhiên giữa hai nước đã đi vào hoạt động, Dự án khí tự nhiên hóa lỏng Yamal (LNG) được đưa vào sử dụng, cầu đường sắt Nizhneleninskoye - Tongjiang và cầu cao tốc xuyên biên giới Hắc Hà - Blagoveshchensk được hoàn thành một cách thuận lợi. Bên cạnh đó, giao lưu nhân dân giữa Trung Quốc và Nga đã góp phần thúc đẩy sự phát triển của quan hệ hữu nghị song phương. Trước tác động của dịch bệnh COVID-19, hai bên cũng tích cực hỗ trợ lẫn nhau. Nga là nước đầu tiên cử đội ngũ chuyên gia chống dịch COVID-19 sang Trung Quốc, còn Trung Quốc là nước cung cấp cho Nga nhiều vật tư chống dịch nhất. Theo số liệu khảo sát của Trung tâm phân tích Levada (Nga) năm 2021, 75% người dân Nga chọn Trung Quốc là quốc gia gây được nhiều thiện cảm nhất - đây là tỷ lệ cao nhất trong các số liệu thống kê liên quan trong những năm gần đây ⁽¹⁾.

Ba là, tăng cường phối hợp duy trì an ninh và sự ổn định của trật tự quốc tế. Sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc, Nga và Trung Quốc đã rút ra bài học và đúc kết được kinh nghiệm về quan hệ song phương, kiên trì bảo vệ hệ thống quốc tế lấy Liên hợp quốc làm trung tâm, phản đối tư duy Chiến tranh lạnh và bất kỳ ý đồ khởi xướng một cuộc Chiến tranh lạnh mới nào trong quan hệ quốc tế. Ngày 23-3-2021, Bộ trưởng Ngoại giao hai nước ra Tuyên bố chung, nhấn mạnh tất cả các nước, không có ngoại lệ, cần kiên quyết bảo vệ hệ thống quốc tế lấy Liên hợp quốc làm trung tâm và trật tự quốc tế lấy luật pháp quốc tế làm nền tảng; phản đối chính trị hóa vấn đề quyền con người, từ bỏ việc lợi dụng vấn đề quyền con người để can thiệp công việc nội bộ của các nước khác và thực hiện các tiêu chuẩn kép; cùng kêu gọi cộng đồng quốc tế gác lại bất đồng, đạt được sự đồng thuận, tăng cường hợp tác, duy trì hòa bình thế giới và ổn định địa - chiến lược, thúc đẩy xây dựng một trật tự quốc tế đa cực công bằng, dân chủ và hợp lý hơn. Về chính trị, Nga và Trung Quốc ủng hộ các nước trên thế giới bảo vệ thành quả của cuộc chiến tranh chống phát-xít, phản đối chính trị cường quyền và chủ nghĩa bá quyền. Về kinh tế, hai nước cùng thúc đẩy thành lập một trật tự kinh tế - chính trị quốc tế mới công bằng và hợp lý hơn, ủng hộ xem xét đầy đủ việc mở rộng quyền lợi phát triển của các nước đang phát triển. Đối với vấn đề an ninh, hai bên thống nhất cùng quyết tâm duy trì và củng cố hệ thống cơ chế quốc tế trong lĩnh vực kiểm soát vũ khí; cho rằng, tất cả các nước tham gia các hiệp ước và hiệp định kiểm soát vũ khí, giải trừ quân bị và không phổ biến vũ khí hạt nhân cần thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ và duy trì sự ổn định chiến lược toàn cầu.

Bốn là, cùng ứng phó với các vấn đề và thách thức toàn cầu, đồng thời thúc đẩy cải cách và hoàn thiện hệ thống quản trị toàn cầu. Nga và Trung Quốc nhấn mạnh cam kết đối với chủ nghĩa đa phương, phản đối chủ nghĩa đơn phương, kêu gọi nỗ lực duy trì thẩm quyền của cơ chế đa phương, nâng cao hiệu quả của hệ thống đa phương, hoàn thiện hệ thống quản trị toàn cầu, cùng nhau duy trì hòa bình và ổn định chiến lược, thúc đẩy sự phát triển của nền văn minh nhân loại, đồng thời bảo đảm rằng tất cả các nước đều được hưởng thành quả của sự phát triển một cách bình đẳng. Đối mặt với dịch bệnh COVID-19 chưa từng có trong 100 năm qua, Nga và Trung Quốc ủng hộ vai trò điều phối của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) trong hợp tác phòng, chống dịch bệnh COVID-19 trên toàn cầu, đẩy nhanh việc nghiên cứu và đưa vào sử dụng thuốc đặc trị và vaccine phòng, chống dịch bệnh COVID-19, cùng kiểm soát và chiến thắng dịch bệnh, thúc đẩy hợp tác quốc tế phòng, chống dịch bệnh COVID-19 bằng các hành động thực tế; thúc đẩy cải cách Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới (WB), hợp tác thúc đẩy thành lập các tổ chức tài chính quốc tế, như Ngân hàng Phát triển mới (NDB), bổ sung và hoàn thiện hệ thống quản trị tài chính toàn cầu ban đầu; duy trì địa vị chủ đạo của WTO trong việc thúc đẩy tự do hóa thương mại, điều phối và đặt ra các quy tắc thương mại toàn cầu, ủng hộ cơ chế thương mại đa phương lấy WTO là trung tâm, duy trì an ninh và ổn định của chuỗi sản xuất và chuỗi cung ứng toàn cầu; thúc đẩy sự kết nối giữa Sáng kiến “Vành đai, Con đường” (BRI) và Liên minh kinh tế Á - Âu (EAEU), để có thể cung cấp các sản phẩm chung cho sự phát triển kinh tế toàn cầu; hỗ trợ Liên hợp quốc xây dựng các quy tắc bảo mật thông tin và dữ liệu toàn cầu phản ánh mong muốn của các nước và tôn trọng lợi ích của các bên. Ngoài ra, hai bên còn hợp tác chặt chẽ trên các nền tảng đa phương, như Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi (G-20), Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) và các cơ chế hợp tác Nhóm các nền kinh tế lớn mới nổi (BRICS) để bảo vệ quyền lợi của các thị trường mới nổi và các nước đang phát triển, cùng nhau thúc đẩy sự phát triển của hệ thống quản trị toàn cầu theo hướng công bằng và hợp lý hơn.

Các trụ cột tạo nên quan hệ gắn kết

Trong những năm gần đây, quan hệ Nga - Trung Quốc được gắn kết thông qua ba lĩnh vực chính: 1- Chống lại các hoạt động chống phá chính trị và phổ biến quy chuẩn của phương Tây; 2- Hợp tác khai thác năng lượng; 3- Quốc phòng - an ninh. Việc Mỹ xác định Nga và Trung Quốc là những đối thủ chiến lược không chỉ là quan điểm của riêng cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump hoặc Đảng Cộng hòa. Kết quả bỏ phiếu lấy ý kiến về các biện pháp trừng phạt chống lại Nga và những lời chỉ trích rộng rãi nhằm vào Trung Quốc chứng minh quan điểm này đang phổ biến trong Chính phủ Mỹ và là một trong số ít các vấn đề nhận được sự đồng thuận của cả Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ. Theo giới phân tích, nhiều khả năng, Tổng thống Mỹ Joe Biden, do nhận được sự ủng hộ đồng thuận trong Quốc hội, sẽ không chỉ duy trì chính sách hiện tại mà còn thực hiện các bước đi mạnh mẽ hơn nhằm vào Trung Quốc và Nga.

Đứng trước thách thức chung này, Nga và Trung Quốc có điểm tương đồng khi đều chú trọng nhiều hơn vào việc đề cao bản sắc dân tộc và tinh thần yêu nước trước thái độ không thân thiện của Mỹ và các nước phương Tây. Về phía Nga, chiến lược này bắt đầu được đẩy mạnh hơn khi ông Vladimir Putin trở lại làm Tổng thống Nga vào năm 2012. Còn ở Trung Quốc, chiến lược tuyên truyền được Đảng Cộng sản Trung Quốc triển khai theo hai hướng. Một mặt, tiếp tục nhấn mạnh Trung Quốc là nước thúc đẩy toàn cầu hóa kinh tế, khởi xướng nền kinh tế mở, lên án chủ nghĩa bảo hộ và là nhà cung ứng hàng hóa công toàn cầu. Mặt khác, chỉ trích gay gắt chủ nghĩa đơn phương của Mỹ, tương tự quan điểm của Tổng thống Nga V. Putin trong bài phát biểu của ông tại thành phố Munich (Đức) vào năm 2007. Nhiều luận điểm phê phán Mỹ cũng xuất hiện phổ biến trong truyền thông Nga và Trung Quốc, thể hiện điểm chung giữa hai nước là tinh thần dân tộc sâu sắc. Nga và Trung Quốc cũng không ngừng nỗ lực cải thiện vai trò của mình trong hệ thống Liên hợp quốc. Cả hai bên đều coi việc được bầu vào Hội đồng Nhân quyền năm 2020 là thành công của những nỗ lực này.

Trong lĩnh vực năng lượng, Nga vẫn giữ vị thế là nhà cung cấp dầu mỏ chính cho Trung Quốc. Việc khánh thành nhánh thứ hai của đường ống dẫn dầu Đông Siberia - Thái Bình Dương (ESPO) vào đầu năm 2018 cho phép Nga tăng gấp hai lần sản lượng dầu mỏ xuất khẩu trực tiếp sang Trung Quốc. Ngoài ra, Trung Quốc cũng ngày càng gia tăng khối lượng dầu ESPO mua qua bến cảng Kozmino ở bờ biển Thái Bình Dương. Cuối năm 2019, hệ thống đường ống dẫn khí “Sức mạnh Siberia” do Tập đoàn Dầu khí Gazprom (Nga) xây dựng đã đi vào hoạt động, bắt đầu xuất khẩu khí đốt tự nhiên sang Trung Quốc. Mặc dù phải mất vài năm hệ thống đường ống dẫn khí này mới đạt được công suất tối đa, nhưng phía Nga đã bắt đầu giới thiệu một hệ thống đường ống vận chuyển dầu mỏ khác đến Trung Quốc qua Mông Cổ. Tuy nhiên, trong bối cảnh cuộc đàm phán giữa Tập đoàn Dầu khí Gazprom (Nga) và Trung Quốc không đạt được kết quả, giới chuyên gia cho rằng khó có thể dự đoán được liệu Trung Quốc có quyết định đầu tư vào đường ống mới được Nga giới thiệu này hay không.

Trong lĩnh vực quốc phòng và an ninh, hai nước tăng cường thúc đẩy hợp tác. Trong 3 năm liên tiếp, quân đội Trung Quốc đều tham gia các cuộc tập trận quân sự cấp chiến lược hằng năm của Nga, như Vostok-2018, Tsentr-2019 và Kazkaz-2020. Mặc dù trong mỗi cuộc tập trận, các nước khác cũng tham gia và phạm vi hợp tác còn hạn chế, nhưng điều này vẫn thể hiện một tín hiệu chính trị rõ ràng. Nga và Trung Quốc cũng hợp tác mạnh mẽ trong lĩnh vực hải quân. Năm 2019, cả hai nước tham gia các cuộc tập trận hải quân song phương (Joint-Sea 2019) và ba bên. Cũng trong năm 2019, Trung Quốc và Nga tiến hành cuộc tuần tra chung đầu tiên bằng máy bay ném bom trên vùng biển Đông Á. Hai bên tiếp tục tham gia cuộc tập trận chung này vào tháng 12-2020. Nga cũng giúp Trung Quốc phát triển hệ thống cảnh báo sớm tên lửa đạn đạo. Trung Quốc tiếp tục mua các thiết bị có chọn lọc từ Nga (máy bay trực thăng dân sự và quân sự) và Nga cũng bắt đầu mua một số trang thiết bị từ Trung Quốc (động cơ tàu thủy), song cả hai nước đều không đưa ra tín hiệu nâng cấp hợp tác để cùng sản xuất các hệ thống vũ khí.

Một số trở ngại trong quan hệ

Mặc dù hợp tác Nga - Trung Quốc thời gian qua tiếp tục phát triển mạnh mẽ trên nhiều lĩnh vực song vẫn tồn tại những trở ngại nhất định, nổi bật là sự bất cân xứng về sức mạnh kinh tế giữa Nga và Trung Quốc, trong đó cán cân sức mạnh nghiêng về phía Trung Quốc ngày càng lớn. GDP của Nga liên tục sụt giảm kể từ khi đạt mức đỉnh là 2.289 tỷ USD vào năm 2013. Năm 2020, GDP của Nga giảm 3,1% xuống còn 1.474 tỷ USD và GDP bình quân theo đầu người đạt khoảng 10.062 USD - mức suy giảm kinh tế tồi tệ nhất trong 11 năm. Mặc dù Trung Quốc tỏ ra thận trọng để không vượt qua ranh giới đỏ của Nga trong không gian hậu Xô-viết nhưng ảnh hưởng của Trung Quốc trong khu vực này vẫn không ngừng gia tăng theo sức mạnh quốc gia. Nga chỉ có những phương tiện hạn chế để hỗ trợ Trung Quốc trong các lĩnh vực quan trọng mà nước này cạnh tranh với Mỹ, như thương mại, công nghệ hoặc đầu tư. Hơn nữa, Nga phải nỗ lực để duy trì thái độ trung lập trước chính sách đối ngoại ngày càng quyết đoán của Trung Quốc đối với các nước láng giềng. Thêm vào đó, dịch bệnh COVID-19 làm gián đoạn các hoạt động ngoại giao song phương của các nhà lãnh đạo hai nước. Ngoài ra, Nga và Trung Quốc cũng có cạnh tranh trên một số lĩnh vực, bao gồm có cả lĩnh vực quân sự. Sự cạnh tranh giữa các tổ hợp công nghiệp - quân sự của hai bên là khá lớn. Năm 2020, Trung Quốc vượt Nga trở thành nước xuất khẩu lớn thứ hai trên thị trường vũ khí toàn cầu.

Quan hệ Trung Quốc - Ấn Độ cũng là một vấn khó xử khác của Nga trong xử lý quan hệ với Trung Quốc. Theo các chuyên gia, trước tình trang căng thẳng quan hệ Trung Quốc - Ấn Độ ở biên giới trong những năm gần đây, Nga luôn cố gắng giữ thái độ trung lập. Mặc dù mối quan hệ Nga - Trung Quốc thực chất hơn và có tính chiến lược then chốt, nhưng Ấn Độ lại có tầm quan trọng về địa - chính trị đối với Nga. Hơn nữa, hầu hết giới tinh hoa Nga hiện nay đều cho rằng, cần hình thành tam giác chiến lược đối với Trung Quốc và Ấn Độ. Vì vậy, việc duy trì mối quan hệ cân bằng, tận dụng lợi ích từ quan hệ với Trung Quốc trong khi vẫn giữ được quan hệ tốt đẹp với các đối tác khác được xem là thách thức không nhỏ đối với Nga.

Tuy nhiên, việc duy trì và phát triển mối quan hệ song phương ổn định và tốt đẹp hiện là mục tiêu chung của cả Nga và Trung Quốc. Bất kể một số vấn đề song phương còn tồn tại, Trung Quốc và Nga đã tạo dựng lòng tin và đạt được sự đồng thuận về nhiều vấn đề quốc tế, không ngừng tìm kiếm và mở rộng lợi ích chung. Hợp tác chiến lược Nga - Trung Quốc “không có vùng cấm, không có giới hạn”, “kết bạn không kết đồng minh”, “đối thoại không đối kháng”, mối quan hệ nước lớn kiểu mới hợp tác mật thiết không chỉ là sự lựa chọn chiến lược mà Trung Quốc và Nga xem xét kỹ lưỡng, mà còn phản ánh nhu cầu tất yếu của hai nước trong hợp tác cùng có lợi. Kiên trì phát triển quan hệ hợp tác, hữu nghị và láng giềng tốt đẹp Nga - Trung Quốc phù hợp với lợi ích của cả hai bên, góp phần tạo môi trường quốc tế hòa bình, ổn định ở khu vực và toàn cầu./.

----------------------

(1) Xem: Chiến lược đối ngoại của Nga đối với Trung Quốc trong tình hình mới, Tạp chí Thế giới đương đại (Trung Quốc), số tháng 4-2021, tr. 28