Đã tiến bộ nhưng còn nhiều việc phải làm

Phân tích chi tiết những cơ hội và thách thức trong ngành nông nghiệp và hệ thống lương thực nói chung của Việt Nam, Báo cáo cho thấy, tuy đã gặt hái nhiều thành công và đứng trước vận hội lớn cả trong và ngoài nước nhưng ngành nông nghiệp Việt Nam cũng đang phải đối mặt với những thách thức lớn về dân số, kinh tế và môi trường.

Trong vài thập niên qua, ngành nông nghiệp Việt Nam đã đạt thành tích đáng kể, năng suất và sản lượng tăng góp phần hoàn thành mục tiêu quốc gia về an ninh lương thực, giảm nghèo và ổn định xã hội. Năng suất sản xuất lúa tăng cao và thực hiện thâm canh tại các nông hộ nhỏ mang lại hiệu quả lớn. Đồng thời, Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu nông sản - lương thực hàng đầu trên thế giới, xếp thứ 5 về xuất khẩu thủy sản, gạo, cà phê, chè, hạt điều, tiêu đen, cao su và sắn. Mặc dù vậy, chất lượng và tính bền vững trong tăng trưởng nông nghiệp và cách thức phát triển vẫn còn nhiều hạn chế.

Tỷ suất lợi nhuận thấp trong các nông hộ nhỏ còn thấp, tình trạng thiếu việc làm tương đối nghiêm trọng trong lao động nông nghiệp, chất lượng sản phẩm và an toàn vệ sinh thực phẩm không ổn định, và thậm chí còn ở mức thấp, mức độ bổ sung giá trị thấp, trình độ đổi mới sáng tạo công nghệ và thể chế còn hạn chế - tất cả các yếu tố đó đã thể hiện chất lượng tăng trưởng tương đối thấp của nông nghiệp Việt Nam.

Hiện nay, tốc độ tăng trưởng GDP nông nghiệp và mức tăng năng suất yếu tố tổng hợp đã chậm lại. Tại hầu hết các địa phương, tăng trưởng nông nghiệp chủ yếu dựa trên tăng diện tích canh tác, thâm canh, tăng vụ và tăng cường sử dụng phân bón, tài nguyên thiên nhiên. Vì vậy, sản lượng đầu ra ngày càng đòi hỏi chi phí đầu vào cao hơn và làm tăng chi phí môi trường.

Đứng trước bước ngoặt

Ngành nông nghiệp đang đứng trước sự cạnh tranh bởi các yếu tố trong nước, như quá trình phát triển đô thị, công nghiệp và dịch vụ, về lao động, đất đai và nguồn nước. Chi phí lao động tăng đã hạn chế khả năng cạnh tranh của hàng nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế. Hệ quả tiêu cực của việc sử dụng thái quá vật tư đầu vào và tài nguyên thiên nhiên đối với cả môi trường và lợi nhuận của người nông dân thể hiện ngày càng rõ. Đã đến lúc ngành nông nghiệp Việt Nam phải thực hiện “tăng giá trị, giảm đầu vào”, tức là phải tạo thêm giá trị kinh tế cho nông dân và người tiêu dùng, đồng thời giảm sử dụng tài nguyên thiên nhiên, lao động và các nguồn lực khác. Ngoài ra, ngành nông nghiệp cần chuyển hướng cạnh tranh bằng cách trở thành nguồn cung đáng tin cậy, chất lượng ổn định, bảo đảm an toàn thực phẩm và tạo thêm nhiều giá trị.

Cần tạo sự thay đổi không chỉ trong mô hình tăng trưởng mà ngay cả trong cơ cấu sản xuất và tổ chức chuỗi cung ứng. Hiện nay, sản xuất và cung ứng còn khá manh mún, mối liên kết tập thể giữa các nông dân và sự phối hợp theo ngành dọc còn yếu. Đó là nguyên nhân làm tăng chi phí giao dịch, không tận dụng được lợi thế quy mô và không tạo động lực sản xuất ra hàng hóa và nguyên vật liệu với chất lượng ngày càng cao. Mô hình quản lý nhà nước trong ngành nông nghiệp cũng cần thay đổi - Nhà nước cần thay đổi cách thức cung ứng dịch vụ hỗ trợ về công nghệ và điều tiết, đầu tư và chi công, áp dụng các chính sách nhằm khuyến khích đầu tư cho nông dân và các doanh nghiệp nông nghiệp.

Theo Báo cáo, để duy trì vị thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế, Việt Nam cần nâng cao chất lượng sản phẩm, an toàn thực phẩm, đồng thời nâng cao giá trị gia tăng. Báo cáo cũng đưa ra một lịch trình ngắn hạn và dài hạn nhằm tăng cường thể chế công và thể chế thị trường cần có để hoàn thành mục tiêu đầy tham vọng về phát triển nông nghiệp và hệ thống lương thực nói chung của Việt Nam.

Ông Ousmane Dione, Giám đốc Quốc gia WB tại Việt Nam nhấn mạnh: “Ngành nông nghiệp tạo ra sản phẩm nhưng cũng kèm theo một cái giá phải trả về môi trường. Đã đến lúc không thể “làm theo cách cũ” được nữa - tốc độ tăng trưởng đã giảm sút, nông nghiệp dễ bị tổn thương trước các hiểm họa thời tiết và nông nghiệp cũng tạo dấu ấn môi trường nghiêm trọng. Cần thay đổi để vượt qua những thách thức này, để bảo đảm tăng trưởng nông nghiệp trong tương lai và đáp ứng yêu cầu, nguyện vọng của người dân Việt Nam được tốt hơn”.

Báo cáo đưa ra một số khuyến nghị chính sách nhằm giải quyết các thách thức trên. Chính phủ có thể kết hợp một số biện pháp, như nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, tăng cường các biện pháp ưu đãi, hợp lý hóa cung cấp dịch vụ, qua đó khuyến khích và theo dõi phát triển nông nghiệp xanh, nâng cao hiệu quả hệ thống an toàn thực phẩm và bảo vệ người tiêu dùng.

Nhà nước cũng nên xem xét áp dụng các công cụ chính sách nhằm quản lý rủi ro trong nông nghiệp tốt hơn và kiến tạo môi trường phát triển doanh nghiệp nông nghiệp./.