Bản chất của mối quan hệ giữa nhà nước, thị trường và xã hội

Mối quan hệ giữa nhà nước, thị trường và xã hội là mối quan hệ giữa nhân tố chủ quan là vai trò, chức năng quản lý, điều hành của nhà nước, với nhân tố khách quan là các quy luật vận động của thị trường và yếu tố xã hội nhằm xác định sự “phân công” hợp lý giữa nhà nước, thị trường và tác động của các yếu tố xã hội trong phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Trong mối quan hệ này vừa có sự thống nhất trong chỉnh thể, vừa có sự mâu thuẫn giữa ba thành tố nêu trên. Sự thống nhất được thể hiện ở việc thị trường muốn vận hành đầy đủ, thông suốt và giảm thiểu những đổ vỡ tự phát, xã hội muốn bình ổn đều cần có sự can thiệp, điều hành đúng mức của nhà nước. Và ngược lại, mọi mặt đời sống của đất nước muốn có sự phát triển năng động, mạnh mẽ, nhà nước muốn hoạt động hiệu quả cần phải chú trọng đến quy luật vận động khách quan của thị trường và cần những yếu tố thuận lợi và cùng chiều trong xã hội.

Sự vận hành của thị trường là một động lực căn bản và quan trọng cho sự tăng trưởng kinh tế, thông qua các tín hiệu và quy luật của thị trường, các nguồn lực được huy động và phân bổ một cách tiết kiệm và hiệu quả. Thị trường cũng là môi trường đặc biệt để các chủ thể trong nền kinh tế không ngừng vận động, tìm cách nâng cao hiệu quả, cải tiến sản xuất, giảm chi phí và giá thành sản phẩm, tăng năng suất lao động để tham gia thị trường ngày càng đạt được lợi ích lớn hơn. Tuy nhiên, để cho thị trường hoạt động hiệu quả, thông suốt và bảo đảm sự thống nhất trong mối quan hệ giữa nhà nước với thị trường, cần có những điều kiện nhất định. Đó là các chủ thể kinh tế trên thị trường có tính độc lập, tự chủ cao, tự quyết định các hoạt động kinh tế của mình; giá cả của hàng hóa do thị trường quyết định; các quy luật cơ bản của thị trường được vận hành đầy đủ; các khuyết tật của thị trường được giải quyết… Các điều kiện nói trên chỉ được thực hiện bởi sự can thiệp đúng đắn của nhà nước đối với thị trường.

Đời sống xã hội bao gồm nhiều chiều cạnh phức tạp về vật chất, tinh thần. Khi tất cả các nhu cầu, mối quan hệ cơ bản trong cuộc sống của người dân và của xã hội, như ăn, mặc, ở, đi lại, học tập, hưởng thụ văn hóa, tự do tín ngưỡng, tôn giáo, quan hệ giữa các giai tầng trong xã hội… được nhà nước xử lý một cách hài hòa sẽ là động lực thúc đẩy sự phát triển của thị trường, cũng như tổng thể các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội… của đất nước.

Sự mẫu thuẫn trong mối quan hệ này do các yếu tố: Một là, do thị trường tự do không phải lực lượng vạn năng, trên thực tế, nền kinh tế thị trường không phải là nền kinh tế hoàn hảo, tối ưu mà ngay trong bản thân nó cũng vốn có những mặt trái, những thất bại không mong muốn, từ đó gây ra các đổ vỡ, xáo trộn đối với kinh tế - xã hội; hai là, nếu đời sống xã hội có những bất ổn sẽ tác động tiêu cực đến thị trường cũng như đối với sự quản lý của nhà nước; ba là, nếu nhà nước buông lỏng hoặc can thiệp không đủ mức đối với thị trường và xã hội thì sẽ khó sửa chữa được những thất bại của thị trường, để tồn đọng những bức xúc, mâu thuẫn trong xã hội, sớm muộn cũng sẽ dẫn tới mất cân đối cơ cấu kinh tế vĩ mô, phân phối lưu thông không được kiểm soát, mất ổn định xã hội, đổ vỡ, khủng hoảng. Ngược lại, nếu sự can thiệp của nhà nước quá sâu, không tuân theo các quy luật khách quan sẽ bó hẹp, thậm chí bóp méo thị trường, dẫn tới đình trệ sản xuất, kinh doanh; xã hội nhiều mâu thuẫn, xung đột khó giải quyết.

Xử lý mối quan hệ giữa nhà nước, thị trường và xã hội tức là tìm ra mức độ, nội dung, liều lượng gắn kết, tác động giữa ba thành tố để vừa bảo đảm cho nền kinh tế phát triển nhanh, bền vững, vừa bảo đảm được các mục tiêu về chính trị, văn hóa, xã hội mà nhà nước đề ra. Việc xử lý mối quan hệ này có vai trò quan trọng của nhà nước, thực hiện thông qua việc nhận diện bản chất, mức độ của mối quan hệ và từ đó đưa ra các cơ chế, chính sách, giải pháp xử lý mối quan hệ này một cách phù hợp, đúng đắn…

Mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Đặc điểm của nền kinh tế Việt Nam ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội

Trên cơ sở phát triển và vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, tiếp thu những giá trị trong lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế thị trường trên thế giới vào hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam, Đại hội IX của Đảng đưa ra mô hình kinh tế tổng quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tại các Đại hội X, XI, XII, XIII của Đảng, nhận thức và quan điểm phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ngày càng cụ thể và sâu sắc hơn. Mô hình kinh tế này có những đặc điểm nổi bật, ảnh hưởng đến việc giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội.

Một là, việc xây dựng và phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là con đường phát triển quá độ, rút ngắn, đi tắt, đón đầu, giải quyết hài hòa giữa mục tiêu trước mắt và lâu dài. Nền kinh tế Việt Nam không trải qua quá trình phát triển tuần tự mà là quá trình phát triển quá độ, rút ngắn, đi tắt, đón đầu từ nền kinh tế nông nghiệp, chậm phát triển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đặc điểm này càng khẳng định vai trò quan trọng của Nhà nước đối với thị trường và xã hội, bởi trong quá trình phát triển rút ngắn này, vai trò của Đảng Cộng sản Việt Nam, của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa bên cạnh các chức năng can thiệp cơ bản đối với thị trường và xã hội, còn là chủ thể sáng tạo, bắt nhịp, tạo lập các điều kiện và cơ sở cần thiết về kinh tế, chính trị, xã hội cho quá trình phát triển quá độ, rút ngắn của kinh tế thị trường.

Hai là, Nhà nước định hướng và định hình các mục tiêu, quỹ đạo phát triển của xã hội và của thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Nhà nước định hướng, chi phối việc phát triển nền kinh tế hướng tới các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội, đó là mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”, là việc định hướng phát triển nền kinh tế vào việc nâng cao đời sống nhân dân, mỗi bước tăng trưởng, phát triển kinh tế là mỗi bước thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội. Nhà nước còn định hướng thị trường và xã hội thông qua việc gắn kết giữa các mục tiêu kinh tế với các mục tiêu xã hội, phát triển con người và bảo vệ môi trường. Tăng trưởng kinh tế luôn đi liền với phát triển văn hóa, phát triển con người, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, bảo vệ môi trường, phát triển xã hội bền vững. Tiến bộ và công bằng xã hội được thể hiện ở nhiều nội dung, trong đó, công bằng trong phân phối các yếu tố sản xuất, tiếp cận và sử dụng các cơ hội, điều kiện phát triển là nội dung quan trọng. Phân phối của cải làm ra chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội…

Ba là, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà Việt Nam xây dựng và hướng đến là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế. Đó là nền kinh tế thị trường bao gồm các yếu tố thị trường và loại hình thị trường vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế. Đó là nền kinh tế theo các tiêu chuẩn phổ biến của nền kinh tế thị trường hiện đại, hội nhập sâu và tuân thủ đầy đủ các cam kết quốc tế, khu vực. Để hướng tới nền kinh tế định hướng xã hội chủ nghĩa có trình độ phát triển cao, vai trò của Nhà nước đối với việc bảo đảm hài hòa xã hội và ổn định thị trường ngày càng trở nên quan trọng, nhất là khi nền kinh tế của chúng ta tham gia ngày càng sâu vào thể chế, định chế khu vực, toàn cầu, mức độ cạnh tranh quốc tế ngày càng gia tăng…

Đánh giá tổng quát kết quả xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong nhiệm kỳ Đại hội XII (2016 - 2020), Văn kiện Đại hội XIII của Đảng xác định: “Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đang dần được hiện thực theo hướng hiện đại, đồng bộ và hội nhập. Đã hình thành hệ thống pháp luật về kinh tế khá đầy đủ, tạo cơ sở pháp lý cho các doanh nghiệp thuộc mọi loại hình sở hữu hoạt động. Vai trò của Nhà nước đã được điều chỉnh phù hợp hơn với cơ chế thị trường, về cơ bản, đã thành lập được khung pháp luật và bộ máy thực thi hiệu quả hơn. Cơ quan quản lý nhà nước thường xuyên đối thoại, lắng nghe ý kiến cộng đồng doanh nghiệp và người dân để có phản ứng chính sách kịp thời, giải quyết ngay và dứt điểm những vướng mắc, bất cập của môi trường đầu tư, kinh doanh, các chính sách an sinh xã hội” ⁽²⁾.

Như vậy, mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam được thể hiện rõ là nền kinh tế vừa vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời có sự quản lý, dẫn dắt của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, nhằm mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Nguyên tắc, mức độ và điều kiện xử lý mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong nền kinh tế Việt Nam

Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam, nguyên tắc cơ bản để giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội là phải bảo đảm sự bền vững trong phát triển kinh tế, đồng thời bảo đảm được những mục tiêu tiến bộ, công bằng xã hội mà Nhà nước đề ra. Trên cơ sở nguyên tắc này, mức độ, điều kiện trong việc xử lý mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội được thể hiện như sau:

Thứ nhất, Nhà nước xã hội chủ nghĩa tận dụng mặt mạnh của công cụ pháp luật, chính sách, quy hoạch, kế hoạch và sức mạnh vật chất để giải phóng và phát triển năng lực sản xuất, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, hạn chế những mặt tiêu cực của kinh tế thị trường; đồng thời thực hiện chính sách xã hội tiến bộ, tạo sự công bằng và cơ hội cho tất cả mọi người thụ hưởng một cách chính đáng các thành quả phát triển và tăng trưởng kinh tế, không ngừng nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân.

Thứ hai, về mục tiêu can thiệp của Nhà nước đối với thị trường và xã hội. Sự can thiệp của Nhà nước nhằm hướng tới các mục tiêu của chủ nghĩa xã hội, kết hợp mục tiêu kinh tế với mục tiêu văn hóa, xã hội, con người, môi trường nhằm bảo đảm sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hóa, phát triển con người, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, bảo vệ môi trường… trong khi không làm cản trở hoạt động cạnh tranh trên thị trường. Để thực hiện được các mục tiêu này, bản thân sự can thiệp của Nhà nước đối với thị trường và xã hội phải khách quan, khoa học vì mục tiêu phát triển bền vững của đất nước, dân tộc. Nhà nước phải loại bỏ sự duy ý chí, những lợi ích cục bộ, lợi ích nhóm,… khi can thiệp vào thị trường và xã hội.

Thứ ba, cách thức, mức độ và nội dung can thiệp của Nhà nước phải tương hợp với trình độ phát triển của thị trường và của xã hội. Ở giai đoạn đầu khi thị trường chưa phát triển, sự can thiệp của Nhà nước tập trung vào việc xây dựng các cơ sở kinh tế và tạo dựng các yếu tố xã hội cơ bản; ở giai đoạn tiếp theo, khi kinh tế đã có sự phát triển nhất định, Nhà nước nhấn mạnh đến các mục tiêu về xã hội, môi trường, trong khi những mục tiêu về kinh tế tiếp tục được đẩy mạnh. Không chờ kinh tế tăng trưởng và phát triển cao mới thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội. Càng không thể kiềm chế, thậm chí hy sinh sự tiến bộ, công bằng xã hội để chạy theo tăng trưởng kinh tế. Muốn vậy, mỗi chính sách phát triển kinh tế luôn phải tính đến ổn định thị trường và ổn định xã hội.

Thứ tư, Nhà nước muốn can thiệp có hiệu quả đối với thị trường, bảo đảm ổn định xã hội, cần có một sự tương thích nhất định về trình độ phát triển và năng lực thực hiện. Nếu có sự chênh lệch về trình độ phát triển, năng lực quản lý, điều hành thì sẽ đưa tới những bất cập, không cân xứng và dẫn đến kìm hãm sự phát triển của thị trường cũng như có thể gây nên những bất ổn xã hội.

Thứ năm, sự can thiệp của Nhà nước đối với thị trường và xã hội cần đồng bộ, phù hợp với mục đích và xu thế phát triển. Đây là yêu cầu nhằm bảo đảm cho sự can thiệp của Nhà nước vào thị trường và xã hội tạo thành hợp lực thuận chiều giúp cho thị trường phát triển, xã hội hài hòa… theo các mục tiêu đã xác định của Nhà nước. Để nâng cao tính hiệu quả của sự tác động, can thiệp của Nhà nước đối với thị trường, đòi hỏi Nhà nước có đủ năng lực, trình độ quản lý kinh tế - xã hội để nắm bắt được chính xác các thông tin, tín hiệu từ thị trường và các biểu hiện mới phát sinh trong đời sống xã hội. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế, nhiều hoạt động kinh tế diễn ra trên phạm vi thế giới với nhiều chủ thể, hình thức đa dạng, phức tạp, do vậy đòi hỏi hệ thống các công cụ, chính sách của Nhà nước phải đồng bộ, phù hợp với các tiêu chuẩn phổ biến của nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế.

Một số giải pháp để xử lý tốt mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội ở Việt Nam trong thời gian tới

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng xác định: “Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, giữa Nhà nước, thị trường và xã hội có quan hệ chặt chẽ. Nhà nước xây dựng và hoàn thiện thể chế, bảo vệ quyền tài sản, quyền kinh doanh, giữ ổn định kinh tế vĩ mô, các cân đối lớn của nền kinh tế; tạo môi trường thuận lợi, công khai, minh bạch cho các doanh nghiệp, các tổ chức xã hội và thị trường hoạt động; điều tiết, định hướng, thúc đẩy kinh tế phát triển, gắn kết phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, đời sống nhân dân, bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng, an ninh” ⁽³⁾.

Để giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, cần tập trung thực hiện một số giải pháp:

Thứ nhất, tiếp tục nghiên cứu, tổng kết lý luận, đổi mới tư duy để nhận thức sâu sắc và đầy đủ hơn nữa về mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là mô hình kinh tế đặc thù, chưa có tiền lệ. Bên cạnh những đặc điểm chung của kinh tế thị trường, còn có đặc điểm riêng phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, do vậy, cần không ngừng tìm tòi, sáng tạo trong việc giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước với thị trường và xã hội trong mô hình này. Cần tìm hiểu, tiếp thu những quan điểm, kinh nghiệm mới từ thực tiễn kinh tế thế giới và thường xuyên phân tích, tổng kết mối quan hệ này trong thực tiễn phát triển kinh tế ở Việt Nam, lấy thực tiễn làm tiêu chuẩn cao nhất để kiểm nghiệm tính đúng đắn của lý luận.

Thứ hai, để điều tiết và can thiệp đúng đắn, hiệu quả đối với thị trường và xã hội, Nhà nước cần không ngừng hoàn thiện và nâng cao hiệu quả và năng lực hoạt động, hoàn thiện các công cụ quản lý, tác động đến thị trường và xã hội. Nhà nước cần hoàn thiện thể chế kinh tế cùng với hệ thống các chính sách, pháp luật, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, kiên quyết chống tham nhũng, quan liêu, lãng phí, đặc quyền, đặc lợi… nhằm đáp ứng được các yêu cầu phát triển mới của đời sống kinh tế - xã hội. Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, nhất là đội ngũ cán bộ quản lý kinh tế - xã hội, để có thể nắm bắt được chính xác thực tiễn phát triển của thị trường và các vấn đề của xã hội, đưa ra được các chính sách phù hợp, đúng đắn, tạo điều kiện cho thị trường và xã hội phát triển.

Thứ ba, tránh giáo điều, bảo thủ, chủ quan, duy ý chí trong việc giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước với thị trường và xã hội thông qua việc thường xuyên lắng nghe, chịu sự giám sát, phản biện của các đoàn thể, nhân dân đối với các chính sách, biện pháp can thiệp của Nhà nước đối với thị trường và xã hội. Để thực hiện được việc này, Nhà nước cần phát huy dân chủ, quyền làm chủ của nhân dân trong các hoạt động kinh tế, thực hiện nghiêm Quy chế Dân chủ ở cơ sở, quy chế giám sát đối với các hoạt động kinh tế của Nhà nước.

Thứ tư, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện đại, hội nhập quốc tế; phát triển mạnh mẽ các thành phần kinh tế và nâng cao hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp. Xây dựng, hình thành và phát triển đồng bộ các thị trường, như thị trường hàng hóa, dịch vụ, thị trường quyền sử dụng đất, thị trường lao động, thị trường bất động sản, thị trường tài chính, thị trường khoa học - công nghệ theo chuẩn mực quốc tế. Phát huy vai trò của thị trường trong giải phóng và phát triển năng lực sản xuất, phân bổ hiệu quả các nguồn lực; điều tiết hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Trong môi trường hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta ngày càng sâu rộng, cần tận dụng những yếu tố tích cực và hạn chế các yếu tố tiêu cực của thị trường thế giới tác động đối với thị trường trong nước; phát triển các yếu tố sản xuất trên nền tảng kỹ thuật và công nghệ số, phương thức giao dịch văn minh, hiện đại để thị trường hoạt động thông thoáng...

Thứ năm, gắn kết phát triển kinh tế với phát triển văn hóa - xã hội, bảo đảm an sinh xã hội và phúc lợi xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, bảo vệ môi trường. Thực hiện các chính sách phát triển và tăng trưởng kinh tế gắn với việc bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội, tạo cơ hội cho tất cả mọi người thụ hưởng một cách chính đáng các thành quả của tăng trưởng và phát triển kinh tế, không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân. Xây dựng các chính sách xã hội và quản lý phát triển xã hội phù hợp, giải quyết hài hòa các quan hệ xã hội, xử lý kịp thời các rủi ro, mâu thuẫn, xung đột xã hội, bảo đảm trật tự và an toàn xã hội, gắn chính sách phát triển kinh tế với chính sách xã hội. Phát hiện và xử lý kịp thời các tiêu cực xã hội, tạo sự đồng thuận xã hội để phát triển.

Cả phương diện lý luận và thực tiễn đều cho thấy, việc nắm vững và xử lý tốt, hài hòa mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội có tác động tích cực đến việc xử lý các mối quan hệ lớn khác mà Đại hội XIII của Đảng đã xác định; đồng thời khi xử lý tốt và đồng bộ 9 mối quan hệ sẽ giúp cho việc xử lý mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội thuận lợi và hiệu quả hơn. Nắm vững và xử lý hài hòa 10 mối quan hệ lớn có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội./.

----------------------

(1) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 119
(2) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. II, tr. 31
(3) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. I, tr. 130 – 131