Ninh Bình phát triển mô hình đô thị di sản gắn với bảo đảm quốc phòng - an ninh: Thực tiễn và gợi mở chính sách

Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh yêu cầu “phát triển văn hóa ngang tầm kinh tế và chính trị” và “kết hợp chặt chẽ phát triển kinh tế - xã hội với quốc phòng - an ninh, bảo đảm an ninh con người”. Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới với mục tiêu trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045. Cùng với đó, các thách thức an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống đang ngày càng gia tăng, yêu cầu phát triển đi đôi với bảo vệ và củng cố tiềm lực quốc phòng, an ninh, giữ vững ổn định chính trị - xã hội trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Trong bối cảnh đó, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc gắn với việc bảo đảm khu vực phòng thủ, an ninh, trật tự xã hội trở thành yêu cầu chiến lược của tỉnh Ninh Bình. Trong Quyết định về việc phê duyệt quy hoạch tỉnh Ninh Bình thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, của Thủ tướng Chính phủ, ngày 3-4-2024, xác định rõ: Xây dựng tỉnh Ninh Bình trở thành thành phố trực thuộc Trung ương theo đặc trưng đô thị di sản thiên niên kỷ, thành phố sáng tạo, cực tăng trưởng khu vực các tỉnh phía Nam đồng bằng sông Hồng, hình mẫu kết hợp hài hòa giữa phục dựng, bảo tồn di sản và tăng trưởng xanh, hướng vào chất lượng phát triển, giữ vững địa bàn vững chắc về quốc phòng và an ninh. Trên cơ sở đó, tỉnh Ninh Bình đặt mục tiêu đạt các tiêu chí đô thị di sản vào năm 2030 và trở thành thành phố trực thuộc Trung ương vào năm 2035.

Theo đó, tỉnh Ninh Bình được phân thành các vùng chức năng, các khu vực lãnh thổ tích hợp, trong đó vùng trung tâm được quy hoạch theo mô hình đô thị mang đặc trưng “Đô thị Di sản thiên niên kỷ” dựa trên các giá trị độc đáo về tự nhiên - sinh thái, văn hóa - lịch sử, sở hữu di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, là trung tâm du lịch vùng, công nghiệp văn hóa, kinh tế di sản và tổ chức sự kiện lớn của quốc gia và quốc tế; trung tâm hành chính, chính trị, kinh tế, văn hóa, y tế, giáo dục, thể thao, du lịch và dịch vụ của tỉnh Ninh Bình; đô thị loại I trực thuộc tỉnh; đô thị đầu mối giao thông, cửa ngõ phía Nam Vùng đồng bằng sông Hồng.

Mang trong mình dấu ấn lịch sử, tỉnh Ninh Bình sở hữu nhiều phát triển thành đô thị di sản độc đáo. Tỉnh Ninh Bình là kinh đô đầu tiên - nơi khởi nguyên của Nhà nước Đại Cồ Việt, Nhà nước xây dựng nền hành chính quốc gia đầy đủ, hoàn chỉnh đầu tiên của dân tộc, mở ra nền văn minh Đại Việt. Nằm ở vị trí giao thoa, cũng là vị trí chiến lược ra Bắc vào Nam, vùng đất Ninh Bình sớm chứng kiến, ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử của dân tộc, im đậm dấu tích còn trong các di tích kiến trúc vật thể đình, chùa, đền, miếu.., các truyền thuyết, phong tục tập quán, tín ngưỡng dân gian. Không chỉ vậy, thiên nhiên ưu đãi cho tỉnh Ninh Bình nhiều thắng cảnh tự nhiên nổi tiếng. Các biến đổi địa chất theo thời gian và phù sa bồi đắp tạo cho tỉnh Ninh Bình những dãy núi đá vôi ngập nước, với nhiều hang động, đầm hồ được ví như “Hạ Long trên cạn”, như Tràng An, Tam Cốc - Bích Động được mệnh danh là “Nam thiên đệ nhị động”, Địch Lộng là “Nam thiên đệ tam động”, động Vân Trình, động Tiên, động Thiên Hà, Khu bảo tồn thiên nhiên Vân Long...

Không chỉ mạnh về cảnh quan du lịch, lịch sử, tỉnh Ninh Bình còn có tiềm năng trong các ngành công nghiệp, nông nghiệp công nghệ cao và dịch vụ. Việc bảo tồn và khai thác giá trị di sản một cách bền vững thời gian qua đã đóng góp vào việc tạo ra nguồn thu ổn định, thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển. Nhờ những nỗ lực bảo vệ môi trường và phát triển du lịch xanh, tỉnh Ninh Bình liên tục được vinh danh trên các bảng xếp hạng quốc tế. Tiêu biểu như: Tạp chí Forbes (Mỹ) bình chọn Ninh Bình là một trong những điểm đến tuyệt vời, thân thiện nhất thế giới năm 2023; nằm trong Top 10 trải nghiệm tốt nhất thế giới năm 2024.

Tận dụng tối đa lợi thế về di sản, cảnh quan thiên nhiên để phát triển theo hướng hiện đại, bền vững, tỉnh Ninh Bình được kỳ vọng trở thành một hình mẫu đô thị di sản của thế kỷ XXI của cả nước với cam kết kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, giữa truyền thống và đổi mới, tạo nền tảng vững chắc cho một đô thị di sản sáng tạo kết hợp với bảo đảm khu vực phòng thủ tỉnh vững chắc. Theo đó, tỉnh sớm nhận thức sâu sắc tầm quan trọng của chiến lược phát triển: Một là, đô thị di sản của Ninh Bình phải thúc đẩy tăng trưởng kinh tế - xã hội nhưng theo mô hình tăng trưởng xanh, kinh tế tuần hoàn, du lịch bền vững, tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương; đồng thời, bảo đảm an ninh du lịch, an toàn cho du khách; phòng ngừa, xử lý rủi ro xã hội - an toàn giao thông, an toàn môi trường; bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng trong môi trường du lịch và truyền thông. Đây là những yêu cầu về việc tăng cường “sức đề kháng” trước tác động tiêu cực của toàn cầu hóa và thương mại hóa văn hóa.

Hai là, củng cố khu vực phòng thủ tỉnh và thế trận lòng dân. Trong điều kiện địa - chính trị đặc thù, gắn với trục kết nối chiến lược Bắc - Nam, Quy hoạch phát triển đô thị gắn với thế trận quốc phòng địa phương. Bên cạnh đó, xây dựng công trình lưỡng dụng gắn dân sinh - phòng thủ; ứng dụng công nghệ trong quản lý an ninh, cứu hộ, phòng chống thiên tai; tăng cường tiềm lực quốc phòng, chất lượng lực lượng vũ trang; phát huy vai trò nhân dân trong bảo vệ di sản, an ninh cơ sở.

Ba là, phát triển bền vững kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng - an ninh và bảo vệ môi trường. Trong đó, di sản văn hóa - thiên nhiên là hạt nhân bản sắc, nền tảng phát triển; không gian đô thị hiện đại gắn lịch sử - sinh thái; quốc phòng - an ninh là lá chắn bảo vệ phát triển và bản sắc; người dân đóng vai trò chủ thể bảo tồn, phát triển, bảo vệ an ninh. Sự gắn kết này tạo nên mô hình đô thị di sản - quốc phòng toàn dân - an ninh nhân dân.

Bốn là, mô hình đô thị di sản gắn với quốc phòng - an ninh không chỉ nhằm bảo vệ di sản và không gian phát triển, mà còn tạo dựng năng lực bảo vệ nền văn hóa, sức mạnh cộng đồng và khả năng sinh kế bền vững, củng cố nền tảng phát triển lâu dài - đó là lòng dân, bản sắc và niềm tin.

Đô thị di sản gắn với quốc phòng - an ninh: Mục tiêu kép trong phát triển bền vững của tỉnh Ninh Bình

Các không gian văn hóa - lịch sử - thiên nhiên đặc sắc trên của tỉnh Ninh Bình được đánh giá không chỉ có giá trị về du lịch, kinh tế, mà còn về chính trị - an ninh, thể hiện ý chí, bản lĩnh và bản sắc Việt Nam, là một phần quan trọng cấu thành sức mạnh quốc gia. Tỉnh Ninh Bình là địa bàn chiến lược về quốc phòng - an ninh, cửa ngõ phía Nam đồng bằng sông Hồng, kết nối vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, có hệ thống giao thông chiến lược và địa hình đặc thù thuận lợi xây dựng khu vực phòng thủ.

Đồ án điều chỉnh Quy hoạch chung đô thị Ninh Bình đến năm 2040 theo Quyết định số 668/QĐ-TTg, ngày 26-3-2025, của Thủ tướng Chính phủ, phê duyệt điều chỉnh quy hoạch với cấu trúc phát triển theo mô hình đô thị di sản, gắn kết giữa di sản và đô thị, nông thôn gồm: 1 trung tâm vùng lõi Di sản Tràng An-Hoa Lư; 2 vùng là vùng xây dựng đô thị tập trung, vùng di sản và sinh thái đô thị; 5 khu vực: đô thị trung tâm, Quần thể danh thắng Tràng An, sinh thái đô thị, Bái Đính, Bến Đang.

Với định hướng trên, phát triển đô thị di sản tập trung phía Đông, gắn với trục phát triển Bắc - Nam, tạo vành đai đô thị, dịch vụ xung quanh vùng lõi quần thể danh thắng Tràng An và Cố đô Hoa Lư; phát triển không gian đô thị xanh gắn với hệ sinh thái tự nhiên; phục hồi, phục dựng các giá trị văn hóa di sản, cố đô, các tuyến sông cổ, công trình và cảnh quan sinh thái ven sông cổ, tuyến đường cổ, làng cổ; thực hiện sắp xếp lại các khu vực dân cư hiện trạng, khu dịch vụ du lịch và một số cơ sở hạ tầng nằm trong vùng lõi để tạo điều kiện bảo tồn, bảo vệ được giá trị của di sản…

Thực tiễn cho thấy, phát triển đô thị di sản tại tỉnh Ninh Bình đặt ra yêu cầu thực hiện đồng thời các nhiệm vụ có ý nghĩa chiến lược: bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa - thiên nhiên đặc biệt; đồng thời củng cố quốc phòng - an ninh, xây dựng khu vực phòng thủ tỉnh vững chắc và thế trận lòng dân bền chặt. Đây là định hướng xuyên suốt, thể hiện tư duy phát triển “không đánh đổi” mà Đảng ta nhấn mạnh trong giai đoạn hiện nay: không hy sinh văn hóa, môi trường, và an ninh vì lợi ích tăng trưởng đơn thuần. Do vậy, trong chiến lược phát triển, tỉnh Ninh Bình chú trọng kết hợp phát triển đô thị di sản với củng cố quốc phòng - an ninh với việc xác định các trọng tâm: 1- Xây dựng không gian chiến lược khu vực phòng thủ. Trong đó, quy hoạch đô thị kết hợp không gian phòng thủ, hậu cần, thông tin chiến lược; giữ vững “địa bàn củng cố” trong khu vực cửa ngõ kinh tế trọng điểm Bắc Bộ; 2- Bảo đảm an ninh du lịch, trật tự, an toàn xã hội. Theo đó, lực lượng công an, dân quân, bảo vệ khu di sản phối hợp bảo đảm an ninh du lịch; trang bị hiện đại hệ thống camera giám sát, điều phối giao thông, ứng cứu khẩn cấp; phòng, chống tội phạm gian lận thương mại, xâm phạm cảnh quan; 3- Bảo đảm an ninh văn hóa. Nâng cao chất lượng tuyên truyền về văn hóa, lịch sử truyền thống, chống lai căng, thương mại hóa di sản; giữ gìn giá trị tinh thần, tín ngưỡng truyền thống; 4- Bảo đảm an ninh môi trường - sinh thái. Bảo vệ nguồn nước núi đá vôi, hệ sinh thái đất ngập nước; quản lý rác thải du lịch, chuẩn hóa phương tiện vận chuyển; kiểm soát phát triển du lịch ven sông, hồ, núi nhằm ngăn xói mòn, sạt lở,…; 5- Xây dựng thế trận lòng dân. Mỗi người dân là “đại sứ văn hóa”, góp phần tham gia bảo tồn di sản văn hóa, phát triển du lịch, nâng cao đời sống.

Các trụ cột chính sách phát triển đô thị di sản gắn với củng cố quốc phòng - an ninh tại tỉnh Ninh Bình

Để thực hiện mục tiêu phát triển đô thị di sản gắn với củng cố quốc phòng - an ninh, tỉnh Ninh Bình cần triển khai hệ thống giải pháp đồng bộ, có tính chiến lược và lâu dài. Các trụ cột chính sách cần bảo đảm mối quan hệ hữu cơ giữa phát triển kinh tế  văn hóa - xã hội với quốc phòng - an ninh, hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, giữa tăng trưởng và bền vững.

Thứ nhất, hoàn thiện quy hoạch tích hợp đô thị - di sản - quốc phòng. Trước hết, việc xây dựng và thực thi quy hoạch đóng vai trò nền tảng, bảo đảm định hướng phát triển đô thị phù hợp với không gian văn hóa - sinh thái. Theo đó, lồng ghép yêu cầu bảo vệ di sản, bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu và nhiệm vụ quốc phòng - an ninh xuyên suốt cả quá trình phát triển mô hình không gian đô thị. Quy định rõ các khu vực bảo vệ nghiêm ngặt, hành lang sinh thái, các khu vực hạn chế xây dựng, đồng thời định hướng phát triển đô thị vệ tinh nhằm giảm áp lực lên vùng lõi di sản. Tổ chức các công trình lưỡng dụng, bảo đảm tính bền vững về cấu trúc hạ tầng dân sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu phòng thủ khi có tình huống quốc phòng - an ninh. Điều này giúp bảo tồn trọn vẹn giá trị văn hóa - lịch sử của tỉnh Ninh Bình, tạo không gian phát triển đô thị hiện đại, an toàn, có khả năng chống chịu cao trước rủi ro và thách thức mới.

Thứ hai, phát triển kinh tế đô thị dựa trên giá trị di sản. Kinh tế đô thị của Ninh Bình cần đặt trên nền tảng khai thác hợp lý, bền vững giá trị di sản, với định hướng: 1- Phát triển du lịch văn hóa, sinh thái chất lượng cao, hướng đến thị trường có khả năng chi tiêu cao, hạn chế tăng trưởng theo chiều rộng; 2- Đa dạng hóa mô hình kinh tế di sản: công nghiệp văn hóa, sản phẩm thủ công mỹ nghệ, du lịch cộng đồng, kinh tế đêm; 3- Ứng dụng công nghệ số trong quản lý điểm đến, điều tiết dòng khách, giám sát môi trường, số hóa di sản, xây dựng bản đồ thông tin du lịch. Đây là hướng phát triển nhằm hình thành hệ sinh thái kinh tế di sản - kinh tế xanh - kinh tế số, gắn kết lợi ích của Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng.

Thứ ba, bảo đảm an ninh môi trường và bảo vệ cảnh quan sinh thái. Di sản Tràng An và hệ sinh thái Ninh Bình là tài sản chiến lược; vì vậy, bảo vệ môi trường và cảnh quan phải được đặt ở vị trí trọng tâm: 1- Kiểm soát chặt chẽ xây dựng, vận hành cơ sở du lịch, dịch vụ, hạ tầng lưu trú; 2- Quản lý nghiêm hoạt động giao thông thủy, du lịch hang động, khai thác sinh thái; 3- Phát triển mô hình giao thông xanh, du lịch không phát thải; khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo, hệ thống xử lý nước thải tiên tiến. Việc bảo vệ môi trường tự nhiên giúp bảo đảm sinh thái bền vững, góp phần giữ vững an ninh nguồn nước, an ninh sinh thái, yếu tố quan trọng trong an ninh tổng hợp hiện nay.

Thứ tư, tăng cường tiềm lực quốc phòng - an ninh và thế trận lòng dân. Trụ cột quan trọng là xây dựng khu vực phòng thủ tỉnh vững chắc, nâng cao khả năng bảo vệ địa bàn chiến lược, trong đó: 1- Nâng cao năng lực dự báo, nắm tình hình, bảo vệ an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, an ninh mạng, an ninh du lịch; 2- Tổ chức lực lượng theo hướng tinh, gọn, mạnh; chú trọng huấn luyện, diễn tập, ứng dụng công nghệ giám sát – cảnh báo sớm; 3- Phát huy sức mạnh quần chúng, xây dựng thế trận lòng dân vững chắc.

Thứ năm, phát huy vai trò cộng đồng dân cư. Yếu tố con người là trung tâm của mô hình đô thị di sản., do vây cần chú trọng: Xây dựng cộng đồng dân cư có ý thức bảo tồn di sản, văn hóa ứng xử văn minh, thân thiện. Bồi dưỡng lực lượng lao động du lịch; nâng cao trình độ ngoại ngữ, nghiệp vụ, văn hóa bản địa. Nuôi dưỡng lòng tự hào, ý thức trách nhiệm công dân trong bảo vệ môi trường - di sản - an ninh. Mỗi người dân trở thành “đại sứ văn hóa”, “chiến sĩ” trên trận tuyến bảo đảm an ninh cộng đồng.

Tóm lại, khi được thực thi đồng bộ, các trụ cột nêu trên tạo nên hệ sinh thái phát triển đặc thù của Ninh Bình. Đây chính là mô hình phát triển mang dấu ấn riêng của Ninh Bình trong tiến trình hiện đại hóa đất nước, góp phần hiện thực hóa mục tiêu “phát triển bền vững gắn với bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa”./.