Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong giai đoạn hiện nay. Trải qua một quá trình hoàn thiện tư duy lý luận kinh tế và tổng kết thực tiễn, đến nay chúng ta đã xác định được về cơ bản khái niệm, nội dung, bản chất, mục tiêu của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

1. Đến nay, chúng ta có thể khẳng định, kinh tế thị trường là một thành tựu chung của văn minh nhân loại chứ không phải là sản phẩm riêng có của chủ nghĩa tư bản. Kinh tế thị trường là một kiểu tổ chức kinh tế xã hội đạt ở trình độ cao, phản ánh trình độ văn minh của nhân loại và là kết quả của sự phát triển của lịch sử xã hội loài người. Nhờ kinh tế thị trường chủ nghĩa tư bản đã thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ, đem lại sự phồn thịnh cho các nước tư bản phát triển. Ngày nay, kinh tế thị trường đã trở thành mô hình phát triển kinh tế của hầu khắp các nước trên thế giới, mặc dù việc áp dụng mô hình phát này ở mỗi nước có sự khác nhau. Một số nước theo mô hình thể chế kinh tế thị trường tự do như Mỹ, Anh, Úc... Một số nước theo mô hình thể chế kinh tế thị trường xã hội mà chủ yếu là các nước Bắc Âu như Đức, Thụy Điển, Na uy ... Một số nước lại áp dụng mô hình thể chế kinh tế của nhà nước phát triển, tiêu biểu là các nước Pháp, Nhật Bản...

Tuy nhiên, loài người đã được chứng kiến sự thắng lợi vĩ đại của Cách mạng tháng 10 năm 1917 ở nước Nga. Sự ra đời của nhà nước Xô viết đầu tiên trên thế giới này đã dẫn đến việc xuất hiện hai nhóm nước: một nhóm nước phát triển theo hướng tư bản chủ nghĩa và một nhóm nước phát triển theo hướng xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, khi nhà nước Liên Xô sụp đổ, bên cạnh khái niệm phát triển kinh tế thị trường mà trước kia thường được hiểu là kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, còn có khái niệm kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa hay kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Thuật ngữ này thường dùng để chỉ cho xu hướng phát triển kinh tế thị trường ở các nước xã hội chủ nghĩa trước mà điển hình là Trung Quốc và Việt Nam.

Vậy kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được hiểu như thế nào? Đây chưa là một tiền lệ trong các nước xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, đến nay chưa có ai đưa ra khái niệm về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa một cách khái quát. Tuy nhiên, qua những cách mô tả về bản chất, mục đích của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Trung Quốc và Việt Nam có thể thấy rằng, mô hình kinh tế thị trường này vừa bao hàm những nhân tố của kinh tế thị trường, lại vừa có những nhân tố định hướng xã hội chủ nghĩa, với mục đích cuối cùng là phát triển kinh tế đạt hiệu quả cao nhưng vẫn đảm bảo thực hiện công bằng xã hội ngày một tốt hơn, nhằm nâng cao đời sống cho nhân dân, thực hiện dân chủ, công bằng xã hội, xây dựng đất nước văn minh và thịnh vượng. Vì vậy, về khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có thể đưa ra như sau: kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một phạm trù kinh tế chính trị, phản ánh bản chất và mục đích của nền sản xuất xã hội, đó là nền kinh tế vận động dựa trên cơ sở các quy luật khách quan, đặc biệt là các quy luật của thị trường, có sự quản lý của Nhà nước, để xây dựng quan hệ sản xuất mới, tiến bộ nhằm đạt mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.

Về bản chất của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, có thể khẳng định nó dựa trên cơ sở của các quy luật khách quan, đặc biệt là các quy luật của thị trường, nhưng có bản chất khác với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa. Sở dĩ như vậy vì lực lượng sản xuất chỉ thực sự phát triển một khi dựa trên những quy luật phát triển khách quan vốn có. Ngoài quy luật tổng quát là quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất, kinh tế thị trường còn có những quy luật đặc thù nổi bật là quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh, quy luật cung cầu và giá cả thị trường .... Chính thông qua các quy luật này, thị trường sẽ trở thành yếu tố điều tiết mọi hoạt động sản xuất kinh doanh của các chủ thể kinh tế. Nó có mặt tích cực là buộc các chủ thể kinh tế phải sản xuất và kinh doanh những cái mà thị trường cần một cách hiệu quả nhất. Vì lợi ích kinh tế, các chủ thể kinh tế phải chạy đua nhau, cạnh tranh nhau cao độ để có công nghệ, kỹ thuật sản xuất hiệu quả nhằm giảm hao phí lao động cá biệt, tăng chất lượng hàng hóa, hạ giá thành sản phẩm, giành thắng lợi trên thương trường. Rõ ràng, những quy luật thị trường đã thúc đẩy sản xuất phát triển một cách mạnh mẽ. Do đó, chúng ta chủ trương xây dựng thể chế kinh tế thị trường ở nước ta.

Tuy nhiên bên cạnh những mặt tích cực, kinh tế thị trường có những khiếm khuyết, đó là do tính tự phát của thị trường điều tiết nên không tránh khỏi những hạn chế gây ra trong quá trình phát triển như thường dẫn đến tình trạng cạnh tranh không lành mạnh, cá lớn nuốt cá bé, các chủ thể kinh tế chạy theo những lợi ích cá biệt của đơn vị, ngành bất kể thiệt hại đến lợi ích quốc gia hoặc chỉ tính trước mắt, không tính đến trách nhiệm, uy tín lâu dài của mình, của đất nước. Sự điều tiết tự phát của thị trường còn dẫn đến phân hóa giàu nghèo ngày càng cao, tăng đầu cơ, buôn lậu, dễ xảy ra khủng khoảng, phá sản và thất nghiệp... làm mất ổn định chính trị, kinh tế và xã hội của đất nước. Vì thế, chúng ta phát triển nền kinh tế thị trường nhưng theo định hướng xã hội chủ nghĩa, có sự điều tiết, quản lý của Nhà nước nhằm phát huy những mặt tích cực và hạn chế những khuyết tật của thị trường, xây dựng và hoàn thiện quan hệ sản xuất mới, tiến bộ, phấn đấu đạt được các mục tiêu của chủ nghĩa xã hội là dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh. Đây chính là sự khác nhau về bản chất của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam với nền kinh tế thị trường nói chung trong các nước tư bản chủ nghĩa.

Tính chất định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển nền kinh tế thị trường ở nước ta được biểu hiện rõ nhất ở tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong quan hệ sở hữu. Đó là nền kinh tế thị trường dựa trên nền tảng của chế độ công hữu về tư liệu sản xuất là chủ yếu. Do đó trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của nước ta có sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế, nhưng các thành phần kinh tế này đều do Nhà nước quản lý theo định hướng xã hội chủ nghĩa và kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế. Kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo thể hiện bằng sức mạnh kinh tế của mình để điều tiết nền kinh tế. Để bảo đảm tính chủ đạo của kinh tế nhà nước thì Nhà nước phải nắm giữ các ngành, lĩnh vực và các đơn vị kinh tế chủ chốt, có khả năng chi phối, điều tiết hoạt động kinh tế của đất nước.

Cùng với việc dựa trên nền tảng công hữu về tư liệu sản xuất là chủ yếu, tính chất định hướng xã hội chủ nghĩa còn biểu hiện ở chỗ Nhà nước sẽ quản lý nền kinh tế nhằm đảm bảo sự kết hợp giữa tăng trưởng kinh tế với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, vừa khuyến khích làm giàu một cách hợp pháp, vừa cố gắng xóa đói, giảm nghèo. Sự quản lý của Nhà nước sẽ được thực hiện qua các chủ trương, chính sách, công cụ, luật pháp để phát huy được sự tham gia tối đa của các thành phần kinh tế, song vẫn theo các định hướng phát triển kinh tế của Nhà nước và điều quan trọng nhất là bảo đảm sự điều tiết, quản lý nền kinh tế của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Chế độ phân phối là khía cạnh quan trọng khác phản ánh tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển nền kinh tế thị trường ở nước ta. Trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta sẽ thực hiện nhiều hình thức phân phối, trong đó phân phối theo kết quả lao động và hiệu quả kinh tế là chủ yếu, đồng thời có sự kết hợp các hình thức phân phối khác (phân phối theo vốn, theo phúc lợi xã hội, theo tài năng đóng góp...); bởi lẽ, nền kinh tế của chúng ta còn tồn tại nhiều chủ thể sản xuất, kinh doanh. Với nhiều hình thức phân phối khác nhau chúng ta có thể vừa khuyến khích người lao động hăng hái đóng góp tài năng của mình cho phát triển kinh tế đất nước, trả công xứng đáng cho các chủ thể kinh tế và người lao động làm ăn có hiệu quả, đồng thời bảo đảm lợi ích cho những người đã có công đóng góp cho đất nước và trợ cấp cho các đối tượng không có khả năng lao động thông qua các quỹ phúc lợi xã hội nhằm giảm khoảng cách giàu nghèo trong xã hội, thể hiện bản chất ưu việt của chủ nghĩa xã hội.

Định hướng xã hội chủ nghĩa trong phân phối không chỉ là cung cấp cho người nghèo cái họ cần mà còn là tạo ra nhiều cơ hội, khả năng để họ tham gia vào các hoạt động kinh tế nhằm tăng thu nhập, nâng cao mức sống, khắc phục tư tưởng trông chờ, ỷ lại một cách thụ động vào sự giúp đỡ của Nhà nước và xã hội.

Tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong phân phối còn được thể hiện ở việc thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng chính sách phát triển ở từng giai đoạn, chính sách đối với các vùng, miền, lĩnh vực và bảo đảm tăng trưởng kinh tế phải gắn với phát triển y tế, văn hóa, giáo dục và giải quyết các vấn đề xã hội nhằm nâng cao đời sống nhân dân ở mọi vùng đất nước, giảm bớt khoảng cách giàu nghèo, phát triển con người một cách toàn diện, phát huy mọi tiềm năng sáng tạo của con người vào phát triển đất nước.

Như vậy, khi chúng ta xác định phát triển nền kinh tế thị trường ở Việt Nam không phải để có chủ nghĩa tư bản ở nước ta, mà nhằm mục tiêu phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất. Trong khi phát triển kinh tế thị trường vẫn luôn bảo đảm tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội, luôn nhằm tới đích cuối cùng của dân tộc là tiến tới chủ nghĩa xã hội. Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam không phải là sự gán ghép chủ quan của Đảng giữa kinh tế thị trường và chủ nghĩa xã hội, mà là việc kết hợp dựa trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc, đồng thời biết nắm bắt đúng sự vận động tất yếu của xã hội loài người của Đảng ta.

2. Quá trình nhận thức về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một quá trình hoàn thiện tư duy lý luận về kinh tế và tổng kết thực tiễn phát triển của đất nước của Đảng. Từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (tháng 12-1986), Đảng đã phê phán những hạn chế, yếu kém của cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, đề ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước, đưa ra những quan niệm mới về con đường, phương pháp xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ, về cơ cấu kinh tế và thừa nhận sự tồn tại khách quan của sản xuất hàng hóa, thị trường. Đồng thời cũng đưa ra chủ trương phát triển nền kinh tế nhiều thành phần với các hình thức kinh doanh phù hợp. Coi trọng việc kết hợp lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội; chú ý chăm lo toàn diện và phát huy nhân tố con người; có nhận thức mới về chính sách xã hội.

Đến Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII, Đảng nhận định nền kinh tế đất nước là đã bước đầu hình thành nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước và khẳng định: “Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần là một chủ trương chiến lược lâu dài trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội”.⁽¹⁾

Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, với những kết quả đạt được bước đầu, Đảng nhận định: “Cơ chế thị trường đã phát huy tác dụng tích cực to lớn đến sự phát triển kinh tế - xã hội. Nó chẳng những không đối lập mà còn là một nhân tố khách quan cần thiết của việc xây dựng và phát triển đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa”⁽²⁾. Như vậy chúng ta đã có bước đột phá về tư duy về kinh tế thị trường, coi đó là yếu tố quan trọng để phát triển đất nước, đi lên chủ nghĩa xã hội.

Tiếp tục cùng với quá trình đổi mới toàn diện của đất nước và thông qua tổng kết thực tiễn, đến Đại hội Đảng lần thứ IX, Đảng đã chỉ ra: “... thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, đó chính là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”⁽³⁾ và khẳng định rõ ràng: “Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là đường lối chiến lược nhất quán, là mô hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam”.⁽⁴⁾

Đến nay, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta vẫn tiếp tục được Đảng khẳng định tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X như sau: “Để đi lên chủ nghĩa xã hội, chúng ta phải phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa; xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc làm nền tảng tinh thần của xã hội; xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, thực hiện đại đoàn kết dân tộc; xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh; bảo đảm vững chắc quốc phòng và an ninh quốc gia; chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế”⁽⁵⁾. Đồng thời, những vấn đề lý luận liên quan đến xây dựng thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được làm sáng rõ hơn, cụ thể với 4 nội dung cơ bản là:

- Nắm vững định hướng xã hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay.

- Nâng cao vai trò và hiệu lực quản lý của Nhà nước.

- Phát triển đồng bộ và quản lý có hiệu quả sự vận hành của các loại thị trường cơ bản theo cơ chế cạnh tranh lành mạnh.

- Phát triển mạnh các thành phần kinh tế, các loại hình tổ chức kinh doanh.

Nhận thức về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta trước đây được Đảng khẳng định trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991) với 6 đặc trưng cơ bản, đến Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X được sáng tỏ hơn với 8 đặc trưng là: Là một xã hội dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh; do nhân dân làm chủ; có nền kinh tế phát triển cao, dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất; có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; con người được giải phóng khỏi áp bức, bất công, có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, phát triển toàn diện; các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tương trợ và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ; có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản; có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân các nước trên thế giới.

Tóm lại, tư duy về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Đảng ta, cũng như nhận thức về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của chúng ta ngày càng được hoàn thiện hơn trước. Đến nay, chúng ta đã xác định được rõ thế nào là kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, bản chất, mục tiêu của nó và những nội dung cơ bản cần làm để hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Chúng ta cũng hiểu hơn các đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên xã hội chủ nghĩa của Việt Nam. Chính vì vừa làm, vừa tổng kết thực tiễn và đổi mới tư duy lý luận để từ đó lại soi đường cho những bước đi tiếp theo nên Đảng đã lãnh đạo nhân dân thực hiện được công cuộc đổi mới đạt được nhiều thành tích rất quan trọng. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch sử chúng ta vẫn còn những hạn chế, như: tăng trưởng kinh tế chưa tương xứng với khả năng, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế còn kém, cơ cấu kinh tế chuyển dịch chậm; cơ chế, chính sách về văn hóa - xã hội chậm đổi mới, nhiều vấn đề xã hội bức xúc chưa được giải quyết tốt; các lĩnh vực quốc phòng, an ninh, đối ngoại còn một số hạn chế...

3. Vì vậy, trong thời gian tới để phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, cần phải tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật hoàn chỉnh nhằm tạo môi trường pháp lý cho các chủ thể kinh tế hoạt động có hiệu quả, gắn tăng trưởng kinh tế với bảo đảm về mặt xã hội. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về quản lý nhà nước để hệ thống này thực sự là công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế của đất nước, vừa phòng ngừa, vừa chống tham nhũng, lãng phí một cách hiệu quả nhất. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật còn phải bảo đảm phù hợp với các thông lệ quốc tế bởi Việt Nam đã chính thức là thành viên của Tổ chức Thương mại thế giới. Đồng thời hệ thống pháp luật phải góp phần bảo vệ tài nguyên môi trường của Việt Nam.

Các chính sách về phân phối, trợ cấp phải bảo đảm lợi ích kinh tế chính đáng cho những người có công, những đối tượng được hưởng chế độ chính sách xã hội và giảm bớt khoảng cách về thu nhập cho mọi đối tượng lao động giữa các thành phần kinh tế. Chính sách dân tộc phải được hoàn thiện hơn để bảo đảm khối đoàn kết đại dân tộc...

Cùng với việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, cần kiện toàn lại bộ máy nhà nước; xây dựng cơ chế hoạt động có hiệu quả; nâng cao trình độ đội ngũ cán bộ, công chức, đồng thời có biện pháp xử lý những cán bộ tha hóa về phẩm chất, yếu kém về năng lực; phát huy dân chủ để xây dựng một Nhà nước trong sạch, vững mạnh, thực sự của dân, do dân và vì dân.

Trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam cần luôn bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam bởi chỉ có như vậy việc xây dựng nền kinh tế thị trường ở nước ta mới thực sự đi theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Để làm được điều này một mặt quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, mặt khác Đảng cũng cần phải luôn đổi mới, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu, đổi mới phương thức lãnh đạo cho phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. /.