Thiết chế văn hóa cơ sở là tổ chức hoạt động nghiệp vụ văn hóa, bao gồm: Cơ sở vật chất, phương tiện hoạt động; tổ chức bộ máy, cán bộ và các nội dung công tác để xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; đáp ứng nhu cầu của nhân dân về sinh hoạt, hưởng thụ, sáng tạo và bảo tồn bản sắc văn hóa các dân tộc Việt Nam.

Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI nêu rõ: Tiếp tục đưa các hoạt động văn hóa - thông tin về cơ sở, vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào các dân tộc thiểu số, phát động phong trào toàn dân đoàn kết tham gia thực hiện nếp sống văn minh, gia đình, làng, bản văn hóa, tiến tới hoàn chỉnh hệ thống thiết chế văn hóa bằng nguồn lực nhà nước và mở rộng xã hội hóa, làm cho văn hóa thấm sâu vào từng khu vực dân cư... Quyết định số 271/2005/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về Phê duyệt quy hoạch phát triển hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở, cùng nhiều văn bản, quy định khác của các bộ, ngành, các tỉnh, thành trên cả nước, đã thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước ta trong việc xây dựng và phát triển thiết chế văn hóa cơ sở.

Một số kết quả đạt được thời gian qua

Thiết chế văn hóa cơ sở là nòng cốt để xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, cũng là nơi thể hiện nhu cầu gắn kết tình đồng chí, nghĩa đồng bào, liên kết trách nhiệm cộng đồng trong xây dựng và bảo vệ đất nước.

Việc xây dựng, phát triển hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở đã được các tỉnh, thành phố trên cả nước tiến hành quy hoạch tổng thể phương án đầu tư xây dựng từ cấp tỉnh đến cấp xã, phường, làng thôn, ấp bản. Một số địa phương đưa việc xây dựng thiết chế văn hóa cơ sở vào trong các nghị quyết, chương trình phát triển kinh tế, văn hóa - xã hội. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, ủy ban nhân dân các cấp đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo tổ chức triển khai, tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện, từng bước nâng cao nhận thức và trách nhiệm của các cấp ủy, chính quyền và sự đóng góp của nhân dân trong việc đầu tư xây dựng hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở.

Ngành văn hóa, thể thao và du lịch đã tích cực tham mưu phối hợp cùng các cấp, các ngành, đoàn thể ở địa phương xây dựng và phát triển đời sống văn hóa ở cơ sở, từ cơ sở vật chất xây dựng thiết chế văn hóa,  tới  trang bị phương tiện hoạt động và tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao. Qua đó thu hút người dân tham gia sinh hoạt văn hóa, xây dựng nếp sống văn minh và môi trường xã hội tiến bộ, lành mạnh; dần xóa bỏ các hủ tục lạc hậu; tạo sự phát triển hài hòa về đời sống văn hóa với đời sống kinh tế; góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội.

Với sự nỗ lực, cố gắng của các địa phương, đến nay hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở đạt được kết quả to lớn. Đã xuất hiện nhiều điển hình, nhiều bài học kinh nghiệm về tổ chức xây dựng hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở thông qua việc huy động các nguồn vốn xã hội hóa, huy động công sức, trí tuệ của nhân dân trong đầu tư xây dựng các thiết chế văn hóa cơ sở.

Hiện nay cả nước có 71 thiết chế văn hóa cấp tỉnh, thành phố, gồm 59 trung tâm văn hóa, 3 nhà văn hóa, 4 trung tâm thông tin - triển lãm và 5 thiết chế văn hóa có tên gọi khác như nhà triển lãm, trung tâm triển lãm - hội chợ - quảng cáo.

Tỉnh Hải Dương trong 5 năm, từ 2006 - 2010, đã cấp ngân sách hơn 150 tỉ đồng xây dựng, nâng cấp các nhà văn hóa. Huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình đã đầu tư hơn 50 tỉ đồng để xây dựng nhà văn hóa huyện. Thôn Bắc An, xã Hòa Tiến, thành phố Đà Nẵng huy động bằng nguồn kinh phí xã hội hóa được 2 tỉ đồng để xây dựng nhà văn hóa thôn; 115/118 thôn ở Huyện Hòa Vang, Đà Nẵng có nhà văn hóa thôn bằng sự đóng góp của nhân dân. Tỉnh Thái Bình có 285/286 xã, phường có nhà văn hóa, trong đó nguồn vốn do nhân dân đóng góp xây dựng chiếm 60%. Tỉnh Tuyên Quang có 1627/2067 thôn, bản có nhà văn hóa...

Tổ chức, hoạt động nhà văn hóa cấp xã, phường, thị trấn

Nhà văn hóa cấp xã, phường, thị trấn (gọi tắt là nhà văn hóa xã), chủ yếu tập trung vào các hoạt động: Thông tin, tuyên truyền cổ động (đài truyền thanh, trạm, bảng thông tin, sinh hoạt các câu lạc bộ, đọc sách báo, văn nghệ quần chúng); triển khai nội dung hoạt động phong trào “ Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” vui chơi, giải trí, thể dục thể thao và các hoạt động xã hội khác...

Nhà văn hóa xã có nội dung hoạt động khá đa dạng, phong phú, gắn bó thiết thực với đời sống cộng đồng. Các nội dung hoạt động đã tạo điều kiện cho sinh hoạt văn hóa cộng đồng, tụ điểm sinh hoạt thiết thực với đời sống cơ sở, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiến tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Hiệu quả hoạt động của nó đã có tác động đến nhận thức của cấp ủy, chính quyền và nâng cao đời sống văn hóa của nhân dân, vì vậy được người dân đồng tình, hưởng ứng cao.

Tuy nhiên, nhìn chung mức độ tổ chức hoạt động ở nhiều nơi còn nghèo nàn, sơ sài vì thiếu cán bộ văn hóa thông tin cơ sở, thiếu trang thiết bị và kinh phí hoạt động hạn hẹp, nhất là ở vùng sâu, vùng xa. Có nơi chỉ quan tâm đến các hoạt động trọng điểm, định kỳ mà chưa tổ chức tốt hoạt động thường xuyên, chưa thể hiện vai trò chủ động trong tổ chức hướng dẫn hoạt động văn hóa, xây dựng nếp sống văn hóa trên địa bàn. Nhìn chung hệ thống thiết chế văn hóa và cơ sở vật chất cho hoạt động văn hóa vẫn ở tình trạng chắp vá, thiếu đồng bộ và hiệu quả sử dụng thấp. Chưa có nhiều công trình văn hóa và khu vui chơi giải trí phù hợp với mức sống của nhân dân. Đầu tư của Nhà nước cho văn hóa còn thấp. Việc huy động các nguồn khác cho đầu tư văn hóa cơ sở rất hạn chế.

Một số bài học kinh nghiệm

Từ thực tiễn xây dựng, tổ chức hoạt động thiết chế văn hóa cơ sở, có thể rút ra một số kinh nghiệm và bài học để tiếp tục thực hiện tốt hơn trong thời gian tới:

- Các cấp, các ngành cần quán triệt sâu sắc và triệt để quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về văn hóa cơ sở trong lộ trình  xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiến tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; nhận thức đúng giá trị, tầm quan trọng to lớn của nó để có biện pháp lãnh đạo, chỉ đạo và triển khai xây dựng các thiết chế văn hóa, nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần cho nhân dân.

- Phát huy hiệu quả hoạt động của các thiết chế văn hóa, hiệu quả sử dụng nhà văn hóa, năng lực và trách nhiệm của đội ngũ cán bộ và tổ chức hoạt động thiết thực, sát với cơ sở, văn hóa cộng đồng, nhằm thu hút đông đảo các tầng lớp xã hội và lứa tuổi tham gia sinh hoạt, hưởng thụ và sáng tạo văn hóa, coi thiết chế văn hóa là địa chỉ thân thuộc và gắn bó của người dân ở cơ sở.

- Xã hội hóa xây dựng các thiết chế văn hóa. Nghiên cứu kỹ các thiết chế tôn giáo, tín ngưỡng, những tập tục truyền thống tốt đẹp ở xã khi xây dựng thiết chế văn hóa cở cơ sở.

Một số giải pháp xây dựng hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở thời gian tới

Đảng và Nhà nước ta luôn coi trọng sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa, xác định rõ vị trí và vai trò quan trọng của văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển kinh tế - xã hội. Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2020 vừa được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đã nêu lên định hướng xây dựng thiết chế văn hóa: “Xây dựng, hoàn thiện, củng cố hệ thống thiết chế văn hóa từ trung ương đến địa phương. Chú trọng đổi mới nội dung hoạt động của hệ thống nhà văn hóa, phục vụ tốt nhu cầu hưởng thụ văn hóa của nhân dân. Tổ chức bộ máy quản lý và hoạt động theo nguyên tắc chuyên nghiệp hóa tất cả các bộ phận trong cơ cấu của một thiết chế văn hóa”. Mục tiêu cụ thể mà Chiến lược đề ra là: Xây dựng đồng bộ và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của các thiết chế văn hóa cộng đồng. Phấn đấu đến năm 2020, 100% số quận, huyện, thị xã có nhà văn hóa và thư viện; 90% số xã và thị trấn có nhà văn hóa; 70% số làng, bản, ấp có nhà văn hóa.

Sau 25 năm đổi mới, nước ta đã đạt được những thành tựu quan trọng, tạo ra những tiền đề mới cho sự phát triển văn hóa. Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa làm cho xã hội nước ta biến đổi sâu sắc và toàn diện; quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh tác động đến kết cấu dân cư, dẫn đến những thay đổi về nếp sống, lối sống, tập tục... Mặt trái của cơ chế thị trường tác động đến từng làng, thôn, bản, ấp, đến từng gia đình, đến các quan hệ xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo, quan hệ cộng đồng... do vậy, đòi hỏi sự đổi mới về công tác quản lý và tổ chức các hoạt động văn hóa trong hành lang pháp lý, có định hướng đúng đắn.

Để đạt được các mục tiêu trên, hạn chế những tác động tiêu cực đến đời sống văn hóa, giá trị văn hóa; giữ gìn, phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp, đồng thời phát triển đời sống văn hóa thích ứng với thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, cần thực hiện tốt những giải pháp sau:

Một là, giải pháp về nguồn vốn ngân sách đầu tư của nhà nước. Thông qua các chương trình mục tiêu quốc gia, Nhà nước cấp vốn đầu tư để xây dựng phát triển sự nghiệp văn hóa - thông tin; vốn xây dựng cơ bản, trang thiết bị chuyên dụng; đào tạo cán bộ, chi phí hoạt động của một số loại hình hoạt động nghiệp vụ đối với thiết chế văn hóa ở từng cấp.

Hai là, thực hiện xã hội hóa trong huy động nguồn lực để xây dựng thiết chế văn hóa - thông tin cơ sở. Thực hiện cơ chế nhà nước và nhân dân cùng làm đối với các thiết chế văn hóa ở cấp xã, khu phố. Đối với những vùng đặc biệt khó khăn ở miền núi, vùng dân tộc nghèo, vùng sâu, vùng xa, Nhà nước cần đầu tư 100% ngân sách xây dựng nhà văn hóa lẫn trang thiết bị hoạt động cần thiết. Huy động các doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế - xã hội đóng góp, ủng hộ xây dựng đời sống văn hóa cộng đồng, xây dựng các thiết chế văn hóa.

Ba là, cần có chính sách thích hợp về đào tạo và sử dụng đội ngũ cán bộ văn hóa - thông tin cơ sở và cơ chế, chính sách cho tổ chức hoạt động của các thiết chế văn hóa. Nhà nước căn cứ vào nhu cầu thực tế của các địa phương, lập kế hoạch về nguồn nhân lực để quy định mức đào tạo cán bộ văn hóa - thông tin cơ sở ở các trường có chuyên môn gần như: Đại học Văn hóa, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, các Trường Văn hóa - Nghệ thuật.

Mở các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ văn hóa - thông tin - thể thao cho cán bộ xã, phường, thị trấn. Hoàn thiện chế độ chính sách về lương, chế độ thù lao công tác đối với những đối tượng làm công tác văn hóa, thông tin cơ sở ở các lĩnh vực mang tính đặc thù như: đội thông tin lưu động, đội chiếu bóng lưu động, công tác thông tin cổ động ở các vùng đặc biệt khó khăn.

Bốn là, đổi mới phương pháp quản lý, cải cách bộ máy, phương thức hoạt động văn hóa từ trung ương đến cấp xã. Cần xây dựng hoàn thiện hệ thống tổ chức của cơ quan quản lý thiết chế hoạt động nghiệp vụ văn hóa cơ sở trong tổng thể phát triển văn hóa đến năm 2020 và những năm tiếp theo. Có sự khảo sát, đánh giá thực tiễn, tổng kết các nội dung tổ chức các hoạt động của hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở. Tăng cường hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật, quy chế, chế độ... về hoạt động văn hóa cơ sở như: chính sách kinh tế, tài chính của tổ chức hoạt động văn hóa ở cơ sở cấp xã; chính sách ưu tiên hoạt động văn hóa ở cơ sở vùng miền núi, hải đảo, vùng sâu, vùng xa; chính sách hỗ trợ người nghèo về văn hóa trong chiến lược xóa đói giảm nghèo; chính sách khuyến khích các thành phần kinh tế, tư nhân, doanh nghiệp, tổ chức xã hội tham gia đóng góp các nguồn lực để xây dựng cơ sở vật chất và tham gia hoạt động văn hóa ở cơ sở.../.