Hiểu một cách chung nhất, đạo đức là một phạm trù thuộc hình thái ý thức xã hội; là tập hợp những nguyên tắc, quy tắc nhằm điều chỉnh và đánh giá cách ứng xử của con người trong quan hệ với nhau, với xã hội, với tự nhiên, trong hiện tại, quá khứ cũng như tương lai. Chúng được thực hiện bởi niềm tin cá nhân, bởi truyền thống và sức mạnh của dư luận xã hội. 

Đạo đức là bộ phận cấu thành đặc biệt trong nhân cách của con người, giúp định hướng hành vi con người. Cùng với trí tuệ sâu sắc, đạo đức trong sáng là cơ sở vô cùng quan trọng để con người vững tin và tự lựa chọn được con đường, đưa ra được những quyết định đúng đắn trong những hoàn cảnh cụ thể, không bị tác động bởi yếu tố ngoại cảnh, nhất là những tiêu cực của xã hội. Vì vậy, Hồ Chí Minh luôn khẳng định đạo đức cách mạng là nguồn nuôi dưỡng và phát triển con người, như gốc của cây, ngọn nguồn của suối. 

Để xây dựng một nền đạo đức mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu ra các nguyên tắc cơ bản, nhằm định hướng cho sự lãnh đạo của Đảng và cho việc rèn luyện mỗi người, trong đó có nguyên tắc: “Phải tu dưỡng đạo đức suốt đời”.

Một nền đạo đức mới chỉ được xây dựng trên cơ sở sự tự giác tu dưỡng đạo đức của mỗi người. Đạo đức cách mạng đòi hỏi mỗi người phải tự giác rèn luyện thông qua hoạt động thực tiễn, công việc, trong các mối quan hệ của mình, không tự lừa dối, huyễn hoặc; phải thấy rõ cái hay, cái tốt, cái thiện của mình để phát huy, và nhận rõ cái dở, cái xấu, cái ác của mình để khắc phục. 

Đạo đức mới, đạo đức cách mạng, thực chất là cuộc cách mạng về đạo đức. “Đạo đức cũ và đạo đức mới khác nhau nhiều. Đạo đức cũ như người đầu ngược xuống đất chân chổng lên trời. Đạo đức mới như người hai chân đứng vững được dưới đất, đầu ngửng lên trời”(1). Đạo đức mới của chúng ta là sản phẩm của tồn tại xã hội Việt Nam, là sản phẩm của đời sống chiến đấu và cách mạng, lao động và đấu tranh của dân tộc. Đạo đức cách mạng được hình thành, củng cố, biến đổi cùng với quá trình vận động và phát triển của sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đó là đạo đức chưa hề có trong lịch sử, lần đầu xuất hiện với sự ra đời của phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa.

Sinh thời Bác Hồ dạy: Đạo đức cách mạng không phải từ trên trời sa xuống, nó do rèn luyện bền bỉ hằng ngày mà phát triển, củng cố, cũng như “ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong”. Điều Bác dạy chỉ rõ hai điểm gốc rễ, đó là: đạo đức là cái gốc của người cách mạng; và cái gốc để có đạo đức cách mạng chính là do tự tu dưỡng, tự rèn luyện mà có. Có nghĩa rằng, đạo đức cách mạng của mỗi người không phải tự nhiên mà có, cũng không tồn tại vĩnh viễn. Nếu không được tu dưỡng, rèn luyện bền bỉ, thường xuyên, đạo đức ấy có thể suy thoái đi. Trên thực tế, mọi sự thoái hóa trong đạo đức đều bắt nguồn từ việc thiếu rèn luyện, không nghiêm khắc với bản thân, nhất là trong điều kiện khó khăn hoặc ở những môi trường dễ nảy sinh tiêu cực (có chức, có quyền, có địa vị, nắm trong tay nguồn tiền bạc hoặc sinh mệnh chính trị của những người khác,...). Cho nên, để giữ gìn được đạo đức cách mạng, cần không ngừng tu dưỡng, rèn luyện. Đó là sự tu dưỡng, rèn luyện bền bỉ suốt đời; phải được ý thức và chăm lo như “cơm ăn, nước uống hằng ngày”.

Hồ Chí Minh là nhà tư tưởng lớn của dân tộc và thời đại. Một trong những di sản tinh thần vô giá mà Người để lại cho chúng ta là những tư tưởng chiến lược về chăm sóc, bồi dưỡng, đào tạo, tổ chức, phát huy các tiềm năng to lớn của thanh niên vì sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, giải phóng con người.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4, khóa VII đã chỉ rõ cần phải quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh trong sự nghiệp đào tạo, bồi dưỡng và phát huy nguồn lực to lớn của tuổi trẻ, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh: Sự nghiệp đổi mới có thành công hay không, đất nước bước vào thế kỷ XXI có vị trí xứng đáng trong cộng đồng thế giới hay không, cách mạng Việt Nam có vững bước theo con đường xã hội chủ nghĩa hay không phần lớn tùy thuộc vào lực lượng thanh niên. 

Đại hội XI của Đảng cũng nhấn mạnh phải: “Khuyến khích, cổ vũ thanh niên nuôi dưỡng ước mơ, hoài bão lớn, xung kích, sáng tạo, làm chủ khoa học, công nghệ hiện đại. Hình thành lớp thanh niên ưu tú trên mọi lĩnh vực, kế tục trung thành và xuất sắc sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc, góp phần quan trọng vào sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”(2).

Từ cách đặt vấn đề như vậy của Đảng và thực tế cuộc sống cho thấy, việc nghiên cứu và vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về thanh niên, trong đó có việc tu dưỡng đạo đức của thanh niên là yêu cầu và nhiệm vụ rất quan trọng nhằm bồi dưỡng và phát huy lực lượng thanh niên đáp ứng yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định vai trò, vị trí, khả năng cách mạng to lớn của thanh niên đối với sự nghiệp giải phóng dân tộc và xây dựng xã hội mới: Thanh niên là người chủ hiện tại và tương lai của đất nước. Nước nhà thịnh hay suy, yếu hay mạnh, một phần lớn là do các thanh niên; thanh niên là người chủ tương lai của nước nhà. Người coi thanh niên là người tiếp sức cách mạng, đồng thời là người phụ trách, dìu dắt thế hệ thanh niên tương lai. 

Hơn ai hết, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất am hiểu về thanh niên, cho rằng thanh niên nói chung và trong mỗi cá nhân nói riêng đều có cả mặt mạnh và mặt yếu, đều đang tiềm ẩn những khả năng to lớn cũng như những mặt hạn chế. Thí dụ, mặt mạnh của thanh niên là “Hăng hái, xung phong”, mặt yếu là “Hay chuộng hình thức, ít xem xét kết quả” hoặc “Đầu voi đuôi chuột”,... Để phát huy những mặt mạnh, hạn chế, khắc phục những mặt yếu đó, làm cho thanh niên thực sự là lực lượng cách mạng của dân tộc trong mọi thời đại, cách duy nhất là không ngừng tu dưỡng, rèn luyện về mọi mặt, trước hết là về đạo đức cách mạng.

Năm điều Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn thanh niên nhân ngày Quốc khánh 2-9-1945 thể hiện rất rõ mong muốn của Người là: Trong việc giáo dục và học tập phải chú trọng đủ các mặt: Đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hóa, kỹ thuật, lao động và sản xuất. Chủ tịch Hồ Chí Minh nhiều lần căn dặn các cán bộ làm công tác thanh niên rằng cần giúp thanh niên xây dựng cho mình “lẽ sống cao đẹp”. Người dạy thanh niên phải sống có lý tưởng và chỉ rõ rằng lý tưởng của thanh niên ta ngày nay là độc lập, tự do, thống nhất Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội.

Người dạy thanh niên phải sống có đạo đức, phải “luôn luôn trau dồi đạo đức cách mạng”, vì đạo đức là “điều chủ chốt nhất”, “là cái gốc”, “là nền tảng để hoàn thành nhiệm vụ vẻ vang”. “Không có đạo đức thì dù tài giỏi mấy cũng không lãnh đạo được nhân dân”. Đạo đức, phẩm chất mà Chủ tịch Hồ Chí Minh mong mỏi ở thanh niên là trung, dũng, cần, kiệm, khiêm tốn; là những điều cụ thể hằng ngày mà mỗi người có thể tự phấn đấu làm được.

Đạo đức cách mạng là: Các sự hy sinh khó nhọc thì mình làm trước người ta, còn sự sung sướng thanh nhàn thì mình nhường người ta hưởng trước; không ham địa vị, công danh phú quý; đem lòng chí công vô tư mà đối với mọi người, đối với việc; chớ kiêu ngạo, tự mãn, tự túc, nên nói ít làm nhiều, thân ái, đoàn kết; bất kỳ ở cương vị nào, bất kỳ làm công việc gì đều không sợ khó, không sợ khổ, đều một lòng một dạ phục vụ lợi ích chung của giai cấp, của nhân dân. Đạo đức cách mạng là phải đánh thắng và tiêu diệt chủ nghĩa cá nhân.

Soi vào thực tiễn cách mạng nước ta hiện nay, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về tu dưỡng đạo đức đối với thanh niên vẫn còn nguyên giá trị. Hiện nay, bên cạnh những thanh niên có đạo đức trong sáng, sống có lý tưởng, hoài bão, cũng có không ít thanh niên do ít được rèn luyện, thử thách trong khó khăn và trong các hoạt động cách mạng nên các quan điểm, lập trường chính trị, các đức tính, chuẩn mực về đạo đức cách mạng chưa được củng cố, phát triển đầy đủ, còn có biểu hiện lệch lạc. Do vậy, trước yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, thế hệ thanh, thiếu niên Việt Nam hiện nay cần được giáo dục một cách toàn diện về cả tri thức và nhân cách, để sống có văn hóa, có đạo đức trong sáng, có ước mơ, hoài bão cao đẹp, có sự phát triển sâu sắc về ý thức và tinh thần dân tộc gắn liền với sự kiên định và trung thành với lý tưởng cao cả của chủ nghĩa xã hội, là những người kế thừa sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc, là những chủ nhân thực sự của đất nước. Yêu cầu tu dưỡng đạo đức đối với thanh niên càng đặt ra cấp thiết hơn bao giờ hết.

Phải biết sống có lý tưởng: Đảng Cộng sản Việt Nam ngay từ khi ra đời và trong suốt tiến trình cách mạng luôn khẳng định: Đi lên chủ nghĩa xã hội là khát vọng đúng đắn của nhân dân ta, là sự lựa chọn đúng đắn của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đặc trưng con người lý tưởng của giai cấp công nhân và chế độ xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là giàu lòng yêu nước, có ý thức làm chủ, có trách nhiệm công dân; có tri thức, có sức khỏe, lao động giỏi; sống có văn hóa, có nghĩa, có tình; có tinh thần quốc tế chân chính. Thế hệ thanh niên ngày nay là thành viên của giai cấp công nhân Việt Nam, của xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta đang xây dựng. Lý tưởng cụ thể và lý tưởng đạo đức của mỗi thanh niên được hình thành trên cơ sở thế giới quan khoa học - thế giới quan Mác - Lê-nin, đồng thời chịu ảnh hưởng sâu sắc lý tưởng xã hội, mẫu người lý tưởng đã được Đảng ta xác định trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đây là sự cụ thể hóa mẫu người lý tưởng của giai cấp công nhân, phù hợp với ước mơ, nguyện vọng, năng lực, sở trường, mong muốn của mỗi thanh niên được làm một công việc cụ thể có ích để xây dựng chủ nghĩa xã hội, để xác định vị trí, phần cống hiến cụ thể của mình cho lý tưởng xã hội.

Thanh niên Việt Nam phải biết sống có lý tưởng, vì, trước hết, đó là cuộc sống tốt đẹp, giúp cho thanh niên vươn tới tầm cao của thời đại mới. Khi đã xác định được lý tưởng cao đẹp, thấy rõ được mục đích, ý nghĩa cao đẹp cuộc sống của mình, mỗi thanh niên có thể phát huy được ý chí và nghị lực lớn lao, khắc phục mọi khó khăn, trở ngại, sửa chữa mọi khuyết điểm, nhược điểm của mình... để thực hiện lý tưởng. Vươn lên cuộc sống có lý tưởng, thanh niên sẽ tự nâng mình lên tới tầm cao của thời đại mới. Sống không có lý tưởng, không có mục đích, cuộc đời sẽ trở nên vô vị, tẻ nhạt, không có ý nghĩa. Lấy việc thu vén cho cá nhân, chạy theo lợi ích vật chất tầm thường làm cuộc sống “lý tưởng”, thanh niên đã tự hạ mình. Thứ hai, cuộc sống có lý tưởng là trách nhiệm của mỗi thanh niên đối với nhân dân, đất nước. Ngày nay, xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ quá độ là nhiệm vụ mới, nặng nề phức tạp, gian khổ của thế hệ trẻ nói chung, trong đó thanh niên là nòng cốt. Muốn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ đó, việc xác định được cho mình lý tưởng đấu tranh vì hạnh phúc của xã hội, của Tổ quốc, của nhân dân và phấn đấu cho lý tưởng đó thành hiện thực là một trong những nội dung tu dưỡng đạo đức cách mạng hiện nay của thanh niên Việt Nam.

Xây dựng thái độ chính trị đúng: Thái độ chính trị là tình cảm chính trị của mỗi người trước các vấn đề chính trị, thời sự của đất nước. Tình cảm chính trị là sản phẩm tổng hợp của tình cảm đạo đức, tình cảm trí tuệ và tình cảm thẩm mỹ, trong đó tình cảm trí tuệ là cơ sở, nền tảng. Nội dung của tình cảm chính trị thể hiện rất phong phú, đó là lòng yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội, yêu lao động, yêu khoa học, lòng nhân ái, ham học hỏi, yêu cái đẹp, ghét bất cập, bóc lột, ghét sự bất công xã hội,...

Thái độ chính trị đúng đắn, biểu hiện trước hết là thái độ khách quan, được xây dựng trên cơ sở hệ thống tri thức lý luận chính trị khoa học, xuất phát từ thực tiễn của đất nước, từ lợi ích chung của xã hội. Thứ hai, mọi cử chỉ, lời nói, việc làm phải suy nghĩ thật chín chắn, thận trọng, biết làm chủ mình. Luôn bình tĩnh, sáng suốt, không hấp tấp, không vội vàng. Thứ ba, dùng sự hiểu biết đúng đắn của mình, giúp đỡ mọi người cùng hiểu, tổ chức hành động đúng.

Thái độ chính trị đúng có vai trò quan trọng, làm cho mỗi người phấn chấn, hăng hái, tạo nên sức mạnh tinh thần và thể chất, thúc đẩy mọi người hoàn thành tốt nhiệm vụ. Ý thức chính trị đúng đắn của thanh niên hiện nay thể hiện ở kết quả học tập và rèn luyện về lý tưởng, về lập trường giai cấp, về trình độ lý luận chính trị, về thực hiện đường lối của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước. Thái độ chính trị đúng là thước đo trình độ chính trị của người thanh niên. Vì vậy, trong quá trình tu dưỡng đạo đức cách mạng, mỗi thanh niên phải hết sức coi trọng việc xây dựng thái độ chính trị đúng nhằm góp phần tích cực thực hiện tốt các mục tiêu đã xác định.

Phải thực hành những chuẩn mực đạo đức cơ bản: Trong xây dựng đạo đức mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu lên những giá trị chuẩn mực của đạo đức cách mạng chung, cơ bản của con người Việt Nam trong thời đại mới. Thanh niên cần dựa vào các chuẩn mực ấy thực hành cho phù hợp với công tác và nghề nghiệp của mình.

- Trung với nước, hiếu với dân: Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, trung với nước phải gắn liền hiếu với dân. Vì nước là nước của dân, còn dân lại là chủ nhân của đất nước; bao nhiêu quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân, bao nhiêu lợi ích đều vì dân, cán bộ là đày tớ của dân chứ không phải là “quan cách mạng”. Trung với nước là tuyệt đối trung thành với sự nghiệp dựng nước và giữ nước, trung thành với con đường đi lên của đất nước; là suốt đời phấn đấu cho Đảng, cho cách mạng. Hiếu với dân thể hiện ở chỗ thương dân, tin dân, phục vụ nhân dân hết lòng. Để làm được như vậy phải gần dân, kính trọng và học tập nhân dân, phải biết dựa vào dân và lấy dân làm gốc. 

Thực hành chuẩn mực đạo đức trung với nước, hiếu với dân của thanh niên hiện nay là sự tự nguyện, tự giác suốt đời phấn đấu cho cho độc lập của Tổ quốc, tự do cho nhân dân, xây dựng xã hội chủ nghĩa, biến lý tưởng xã hội của Đảng, của dân tộc thành hiện thực, bất chấp mọi khó khăn thử thách, kể cả hy sinh khi cần thiết. Luôn coi mình là công bộc của dân, hết lòng, hết sức phục vụ nhân dân, để dân tin, dân phục, dân yêu. 

- Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư: “Cần, kiệm, liêm, chính” là bốn chuẩn mực đạo đức, còn “chí công vô tư” là hai nguyên tắc ứng xử gắn liền với hoạt động hằng ngày của con người. Những chuẩn mực đạo đức và cách ứng xử đó rất cần thiết đối với mỗi con người, gia đình trước đây, lại càng hết sức cần thiết khi đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới. Đối với thanh niên hiện nay, phải cần cù, siêng năng, lao động có kế hoạch, sáng tạo, đạt năng suất cao; không lười biếng, không ỷ lại, không dựa dẫm; phải tiết kiệm thì giờ, tiền của, không xa hoa, lãng phí, không phô trương, hình thức,... Luôn luôn tôn trọng, giữ gìn của công, không tham lam, không ham địa vị, tiền tài,... Đối với bản thân không tự cao, tự đại, luôn chịu khó học tập, trau dồi bản thân. Không nịnh hót cấp trên, không xem khinh người dưới, luôn giữ thái độ chân thành, khiêm tốn, đoàn kết thật thà, không dối trá, lừa lọc. 

- Yêu thương con người: Kế thừa truyền thống nhân nghĩa của dân tộc, kết hợp với chủ nghĩa nhân đạo cộng sản, tiếp thu tinh thần nhân văn của nhân loại, Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định tình yêu thương con người là một trong những chuẩn mực đạo đức cao đẹp của người cách mạng. Người là tấm gương thực hành đầy đủ các chuẩn mực yêu thương con người sâu sắc. Học và làm theo tấm gương đạo đức của Bác, mỗi thanh niên Việt Nam cần ý thức rằng không có tình yêu thương con người thì không thể nói đến cách mạng, đến chủ nghĩa xã hội. Tình yêu thương con người không chung chung mà rất cụ thể. Đó là tình yêu thương gia đình, yêu thương bạn bè, đồng chí, yêu thương người đã nhận ra sai lầm, khuyết điểm để sửa chữa,... Tình yêu thương con người không chỉ ở nhận thức, ở ý thức mà là bằng hành động thiết thực. Đó là phải luôn luôn biết làm điều có lợi, tránh điều hại cho dân, biết hy sinh bảo vệ dân, luôn coi trọng việc xây dựng mối quan hệ tốt đẹp với bạn bè, đồng chí để giúp nhau cùng tiến bộ.

- Tinh thần quốc tế trong sáng: Tinh thần quốc tế trong sáng là tinh thần đoàn kết quốc tế, tinh thần đoàn kết với các dân tộc bị áp bức, với nhân dân lao động các nước, với những người tiến bộ trên thế giới. Làm theo tấm gương sáng đạo đức tinh thần quốc tế của Người, mỗi thanh niên Việt Nam phải ý thức được rằng, đoàn kết quốc tế trong thời đại ngày nay là nhiệm vụ rất quan trọng. Để làm theo Người, mỗi chúng ta phải nắm vững tư tưởng, quan điểm, chủ trương, giải pháp về công tác đối ngoại và hội nhập quốc tế của Đảng; phấn đấu công tác giỏi, học tập tốt, góp phần trí lực của mình nhằm phát triển tinh thần quốc tế trong sáng./.

--------------------------------------------

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t. 6, tr. 320 - 321

(2) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 243