Phát huy vai trò trung tâm của Thủ đô Hà Nội trong bảo vệ môi trường sống bền vững: Từ chính sách đến hành động thực tiễn

Chính sách và định hướng chiến lược về bảo vệ môi trường của Hà Nội

Bảo vệ môi trường và hướng tới phát triển bền vững là nhiệm vụ có ý nghĩa chiến lược, gắn liền với mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” mà Đảng và Nhà nước ta đã xác định. Đối với Thủ đô Hà Nội - trung tâm chính trị, hành chính quốc gia, đầu tàu về kinh tế, văn hóa, giáo dục và khoa học của cả nước việc phát huy vai trò tiên phong, gương mẫu trong công tác bảo vệ môi trường không chỉ góp phần bảo đảm chất lượng sống cho hơn 10 triệu người dân, mà còn tạo hiệu ứng lan tỏa trong toàn quốc, đóng góp thiết thực vào việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, mối quan hệ lớn “Giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội” được bổ sung thêm thành tố: “bảo vệ môi trường”; Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2021 - 2026 tiếp tục khẳng định: “Phát triển nhanh và bền vững…; phát triển hài hòa giữa kinh tế với văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu”⁽¹⁾. Quán triệt tinh thần đó, thành phố Hà Nội đã ban hành và triển khai đồng bộ nhiều chính sách, chương trình hành động cụ thể, coi bảo vệ môi trường là một trong những trụ cột trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội bền vững, xây dựng đô thị văn minh, hiện đại.

Những năm gần đây, mục tiêu bảo vệ môi trường đã được tích hợp ngày càng sâu rộng vào quy hoạch và kế hoạch phát triển của thành phố Hà Nội, thể hiện qua một số định hướng chiến lược chủ yếu sau:

Một là, tổ chức thực hiện đồng bộ các nghị quyết, chỉ thị của Đảng và Quốc hội về phát triển bền vững, với trọng tâm là Chương trình số 05-CTr/TU, ngày 17-3-2021, của Thành ủy Hà Nội “Đẩy mạnh công tác quy hoạch, quản lý quy hoạch; nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý, sử dụng tài nguyên, bảo vệ môi trường; chủ động phòng, chống thiên tai, cứu hộ, cứu nạn, ứng phó với biến đổi khí hậu trên địa bàn thành phố Hà Nội, giai đoạn 2021 - 2025”

Hai là, thành phố Hà Nội kiên định quan điểm “không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế”, xem đây là nguyên tắc phát triển bền vững. Trong giai đoạn 2020 - 2024, thành phố Hà Nội đã rà soát, di dời hơn 300 cơ sở sản xuất có nguy cơ gây ô nhiễm ra khỏi khu dân cư; đồng thời tăng cường kiểm tra, giám sát chặt chẽ công tác bảo vệ môi trường tại các khu công nghiệp, khu đô thị, khu dân cư tập trung.

Ba là, chú trọng công tác quy hoạch và quản lý phát triển không gian đô thị theo hướng bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu. Trong Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 xác định vấn đề bảo vệ môi trường, xử lý ô nhiễm môi trường các sông, hồ, không khí..., quy hoạch các khu xử lý rác thải, chất thải rắn bảo đảm khoa học, an toàn, hiệu quả là yêu cầu cấp bách, cần tập trung, ưu tiên thực hiện.

Bốn là, thành phố Hà Nội chủ động, tích cực hội nhập quốc tế trong lĩnh vực môi trường và biến đổi khí hậu. Thành phố là một trong những địa phương đầu tiên hưởng ứng “Cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050” của Việt Nam tại Hội nghị COP26. Đồng thời, Hà Nội đã và đang hợp tác chặt chẽ với các tổ chức quốc tế như JICA (Nhật Bản), GIZ (Đức), UNDP (Liên hợp quốc) để triển khai các dự án cải thiện chất lượng không khí, quản lý chất thải, thúc đẩy sử dụng năng lượng tái tạo và nâng cao năng lực thể chế trong bảo vệ môi trường.

Những kết quả nổi bật trong thực tiễn bảo vệ môi trường

Với sự chỉ đạo quyết liệt của các cấp chính quyền, sự đồng thuận của cộng đồng và sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, công tác bảo vệ môi trường trên địa bàn Thủ đô Hà Nội thời gian qua đã đạt được những kết quả quan trọng, bước đầu tạo chuyển biến tích cực cả về nhận thức, hạ tầng và hành động thực tiễn.

Thứ nhất, cải thiện chất lượng không khí - vấn đề cấp bách trong đô thị lớn.
Nhận thức rõ ô nhiễm không khí là mối đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và sự phát triển bền vững, thành phố Hà Nội đã chủ động đầu tư, triển khai hệ thống quan trắc không khí tự động, liên tục tại nhiều vị trí trọng yếu, đồng thời công bố chỉ số AQI (Air Quality Index) hằng ngày trên các nền tảng điện tử để người dân chủ động theo dõi, phòng tránh rủi ro ô nhiễm. Từ năm 2023 - 2024, thành phố đã dành hơn 700 tỷ đồng để thực hiện các dự án trồng cây xanh đô thị, xây dựng tuyến đường vành đai xanh và hành lang sinh thái, với mục tiêu giảm thiểu bụi mịn từ giao thông và gia tăng diện tích phủ xanh, đặc biệt tại các quận nội thành. Những nỗ lực này đã giúp giảm tần suất các ngày có chỉ số PM2.5 vượt ngưỡng khuyến cáo, đồng thời nâng cao chất lượng môi trường sống.

Thứ hai, tăng cường quản lý và xử lý chất thải rắn theo hướng hiện đại.
Công tác thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải sinh hoạt đã có những bước tiến rõ rệt. Theo thống kê của Sở Xây dựng Hà Nội, tỷ lệ thu gom rác thải sinh hoạt đạt trên 98%, trong đó nhiều khu dân cư tại các phường Ba Đình, Cầu Giấy, Thanh Xuân đã triển khai phân loại rác tại nguồn, bước đầu hình thành thói quen mới trong cộng đồng. Đặc biệt, Nhà máy điện rác Sóc Sơn - một trong những dự án môi trường lớn nhất cả nước đã chính thức đi vào vận hành từ năm 2023, với công suất xử lý 4.000 tấn rác/ngày và khả năng phát điện từ đốt rác lên tới 75 MW. Việc đưa vào hoạt động nhà máy này không chỉ giảm áp lực cho các bãi chôn lấp truyền thống, mà còn đánh dấu bước tiến trong việc chuyển đổi rác thải thành tài nguyên năng lượng, theo hướng kinh tế tuần hoàn.

Thứ ba, bảo vệ và khôi phục hệ sinh thái đô thị gắn với cảnh quan và văn hóa Thủ đô. Thành phố Hà Nội đã triển khai nhiều dự án cải tạo, nạo vét và tái sinh các hồ nội thành quan trọng, như Hồ Gươm, Hồ Tây, hồ Văn Chương, hồ Linh Đàm,… bằng các giải pháp sinh học và công nghệ thân thiện với môi trường. Năm 2024, thành phố trồng mới hơn 200.000 cây xanh, mở rộng thêm 30 ha công viên, vườn hoa và không gian công cộng, góp phần tăng tỷ lệ cây xanh bình quân lên gần 9,8 m²/người. Những con số này không chỉ phản ánh nỗ lực cải thiện môi trường sinh thái, mà còn cho thấy sự chuyển dịch trong quy hoạch đô thị theo hướng thân thiện với con người và thiên nhiên.

Thứ tư, thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn: Từ nhận thức đến thực tiễn. Thành phố Hà Nội đang nhân rộng các mô hình tái chế rác hữu cơ thành phân bón sinh học tại các huyện ngoại thành như Đông Anh, Thanh Trì, Gia Lâm… Các hợp tác xã, tổ nhóm nông dân được hỗ trợ máy móc xử lý rác thải ngay tại hộ gia đình hoặc thôn xóm, giúp giảm lượng rác vận chuyển về bãi xử lý tập trung, đồng thời tạo ra sản phẩm hữu ích cho sản xuất nông nghiệp. Thành phố Hà Nội cũng khuyến khích doanh nghiệp áp dụng công nghệ sản xuất sạch hơn, thúc đẩy tiết kiệm năng lượng, nguyên liệu, qua đó giảm thiểu phát thải khí nhà kính và chất thải rắn trong quá trình sản xuất. Một số khu công nghiệp như Thạch Thất - Quốc Oai, Phú Nghĩa, Quang Minh đã từng bước tiếp cận mô hình khu công nghiệp sinh thái, tạo tiền đề cho quá trình chuyển đổi kinh tế xanh.

Thứ năm, nâng cao nhận thức và phát huy vai trò cộng đồng trong bảo vệ môi trường. Một trong những điểm sáng nổi bật là sự lan tỏa các phong trào vì môi trường từ cấp thành phố đến cơ sở. Các chương trình như “Ngày Chủ nhật xanh”, “Xây dựng trường học xanh”, “Chung tay giảm rác thải nhựa”, “Phụ nữ thu gom rác thải tái chế gây quỹ nhân đạo” đã được triển khai đồng bộ, thu hút hàng vạn người dân tham gia. Vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội, như Mặt trận Tổ quốc, hội phụ nữ... được phát huy mạnh mẽ, góp phần giúp thay đổi thái độ của người dân trong việc bảo vệ môi trường, từ nhiệm vụ hành chính thành hành động tự giác và thường xuyên của mỗi người dân Thủ đô. Thông qua các hoạt động tuyên truyền, giáo dục, hội thi, mô hình dân vận khéo…, nhận thức và trách nhiệm cộng đồng trong giữ gìn môi trường đã được nâng cao rõ rệt.

Mặc dù đã đạt được nhiều kết quả quan trọng trong công tác bảo vệ môi trường, song Thủ đô Hà Nội hiện vẫn đang phải đối mặt với không ít thách thức lớn, đòi hỏi sự vào cuộc mạnh mẽ và đồng bộ hơn từ các cấp, các ngành và toàn xã hội. Trước hết, quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng cùng với tốc độ gia tăng dân số bình quân khoảng 2,2% mỗi năm đã kéo theo lượng rác thải rắn sinh hoạt và khí thải từ hoạt động giao thông tăng nhanh, gây áp lực lớn lên hệ thống hạ tầng kỹ thuật và chất lượng môi trường đô thị. Trong khi đó, tình trạng ô nhiễm không khí vẫn còn diễn biến phức tạp, đặc biệt vào mùa đông khi chỉ số bụi mịn PM2.5 thường xuyên vượt ngưỡng khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe cộng đồng.

Bên cạnh đó, hệ thống hạ tầng xử lý nước thải và chất thải rắn hiện vẫn còn thiếu đồng bộ và chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Tính đến nay, mới chỉ khoảng 28% lượng nước thải sinh hoạt được xử lý đạt tiêu chuẩn, phần còn lại chủ yếu xả thẳng ra môi trường, gây ô nhiễm các sông hồ, kênh mương nội thành. Ý thức của người dân về phân loại rác tại nguồn và sử dụng năng lượng xanh, sạch tuy đã có chuyển biến bước đầu nhưng nhìn chung còn hạn chế, chưa trở thành thói quen phổ biến trong sinh hoạt hằng ngày. Đáng chú ý, nguồn lực tài chính phục vụ cho các chương trình, dự án bảo vệ môi trường chủ yếu vẫn dựa vào ngân sách Nhà nước, trong khi cơ chế, chính sách nhằm thu hút sự tham gia của khu vực tư nhân và cộng đồng doanh nghiệp vào lĩnh vực này còn thiếu đồng bộ và chưa thật sự hiệu quả.

Giải pháp phát huy vai trò trung tâm của Thủ đô trong bảo vệ môi trường sống bền vững

Để Hà Nội thực sự phát huy vai trò trung tâm, đầu tàu của cả nước trong công cuộc bảo vệ môi trường sống và hướng tới phát triển bền vững, đòi hỏi phải triển khai đồng bộ, quyết liệt nhiều nhóm giải pháp mang tính chiến lược, gắn kết giữa hoạch định chính sách và tổ chức thực hiện.

Trước hết, tiếp tục hoàn thiện thể chế, chính sách và quy hoạch phát triển đô thị gắn với bảo vệ môi trường. Chủ động triển khai Quyết định số 450/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ: “Phê duyệt Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050”, trong đó xác định rõ định hướng phát triển thành phố xanh, thông minh, có sức chống chịu cao trước tác động của biến đổi khí hậu. Cùng với đó, phải ưu tiên lồng ghép nội dung bảo vệ môi trường vào các quy hoạch phân khu, quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch phát triển hạ tầng đô thị, bảo đảm đồng bộ và hiệu quả. Việc hoàn thiện hành lang pháp lý, tăng cường chế tài xử phạt đối với các hành vi vi phạm môi trường cũng cần được đặt ra một cách nghiêm túc, qua đó nâng cao tính răn đe và ý thức tuân thủ pháp luật trong toàn xã hội. Đồng thời, ban hành cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào các lĩnh vực tái chế, giảm phát thải, sản xuất sạch hơn, đặc biệt là trong các khu công nghiệp, cụm công nghiệp và làng nghề truyền thống.

Thứ hai, chú trọng phát triển và nâng cấp hệ thống hạ tầng xử lý chất thải rắn và nước thải đô thị. Đẩy nhanh tiến độ xây dựng nhà máy điện rác thứ hai tại Sóc Sơn, đồng thời nâng công suất và hiệu quả vận hành các nhà máy xử lý nước thải hiện có, như Yên Sở, Phú Đô, Tây Mỗ… Mục tiêu đến năm 2030, tỷ lệ nước thải sinh hoạt được xử lý đạt chuẩn phải đạt trên 50%, đồng thời giảm thiểu tối đa tỷ lệ rác chôn lấp, tiến tới chấm dứt chôn lấp không hợp vệ sinh.

Thứ ba, đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ hiện đại trong quản lý và kiểm soát môi trường. Mở rộng mạng lưới cảm biến quan trắc không khí, chất lượng nước và tiếng ồn, tích hợp với hệ thống dữ liệu lớn (big data) và bản đồ GIS để phục vụ giám sát, phân tích và ra quyết định nhanh chóng, chính xác. Đầu tư xây dựng hệ thống giao thông thông minh, kiểm soát hiệu quả các nguồn phát thải từ phương tiện giao thông cá nhân. Việc khuyến khích phát triển phương tiện giao thông thân thiện với môi trường, như xe buýt điện, taxi điện và hạ tầng sạc điện công cộng, cần được ưu tiên trong các chính sách hỗ trợ, ưu đãi về thuế, đất đai, tín dụng xanh.

Thứ tư, thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn và năng lượng tái tạo, xem đây là giải pháp căn cơ để tiến tới mô hình tăng trưởng xanh. Nhân rộng các mô hình khu công nghiệp sinh thái, khuyến khích doanh nghiệp tái sử dụng nguyên vật liệu, năng lượng và nước trong quá trình sản xuất. Đẩy mạnh triển khai các dự án điện mặt trời áp mái, điện gió nhỏ lẻ trong khu dân cư và công trình công cộng, góp phần giảm áp lực cho hệ thống điện quốc gia và giảm phát thải khí nhà kính. Thiết lập cơ chế hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và bảo hiểm rủi ro cho các hộ gia đình và doanh nghiệp nhỏ khi đầu tư vào năng lượng sạch.

Thứ năm, tăng cường huy động xã hội hóa và mở rộng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực môi trường. Tiếp tục mở rộng, tập trung vào tiếp cận công nghệ tiên tiến trong xử lý chất thải, kiểm soát ô nhiễm không khí và phát triển hạ tầng xanh. Xây dựng cơ chế minh bạch, thuận lợi để thu hút khu vực tư nhân tham gia các dự án môi trường, hạ tầng xanh, công nghệ môi trường và giáo dục môi trường, theo hình thức đối tác công - tư (PPP) hoặc đầu tư xã hội hóa.

Cuối cùng, đẩy mạnh công tác giáo dục môi trường trong hệ thống trường học, khu dân cư và các tổ chức đoàn thể, xây dựng bộ tiêu chí “công dân xanh”, đồng thời phát động các phong trào thi đua gắn kết việc bảo vệ môi trường với tiêu chí đánh giá thi đua cá nhân, tập thể tại địa phương. Tăng cường vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và cộng đồng dân cư trong giám sát, phản biện và vận động xã hội tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường, hình thành lối sống văn minh, tiêu dùng bền vững, góp phần lan tỏa giá trị “xanh” trong toàn xã hội./.

---------------------------------

(1). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 214