Thẩm quyền và trách nhiệm của bí thư đối với tập thể cấp ủy - những vấn đề đặt ra

Có thể nói rằng, từ khi Đảng Cộng sản Việt Nam nắm chính quyền, trong từng giai đoạn lịch sử, mọi phong trào của địa phương đều gắn liền với sự lãnh đạo của Đảng mà đứng đầu là đồng chí bí thư cấp ủy. Vì vậy, xét ở góc độ nào thì bí thư cấp ủy ngoài việc phải hội đủ các yếu tố, điều kiện, tiêu chuẩn cơ bản theo quy định, còn phải là người thực sự có tinh thần trách nhiệm và phải chịu trách nhiệm cao nhất trước Đảng và nhân dân. Tuy nhiên trên thực tế, trong phạm vi nào đó, sự đòi hỏi và kỳ vọng ở người đứng đầu chỉ dừng lại ở mức độ “tinh thần trách nhiệm” mà chưa được pháp điển hóa thành “trách nhiệm”, nghĩa là mới chỉ mang tính đạo đức xã hội mà chưa có sự ràng buộc pháp lý.

Theo khoa học pháp lý, khái niệm thẩm quyền theo nghĩa chung nhất là tổng thể tất cả quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm. Còn trách nhiệm là sự gánh chịu hậu quả pháp lý khi không thực hiện hoặc thực hiện không đúng thẩm quyền được giao.

Thực tiễn công tác xây dựng Đảng nói chung và ở địa phương, cơ sở nói riêng, cũng như công cuộc xây dựng và phát triển đất nước trong những năm qua khẳng định rằng tập trung dân chủ là nguyên tắc cơ bản trong xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam. Thực hiện chế độ tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách là biểu hiện của nguyên tắc tập trung dân chủ trên phương diện lãnh đạo, quản lý. Tuy nhiên, quá trình thực hiện nguyên tắc này còn bị vi phạm, thậm chí có trường hợp hiểu chưa đúng. Có nhiều cách lý giải nguyên nhân dẫn đến vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ, song theo chúng tôi, nguyên nhân cơ bản nhất là do chưa có sự phân định rõ ràng giữa thẩm quyền và trách nhiệm của bí thư với tư cách là người đứng đầu đối với cấp ủy, thường vụ cấp ủy.

Quyền hạn và trách nhiệm của bí thư tỉnh ủy, thành ủy được xác định trong Quy chế làm việc của cấp ủy (theo hướng dẫn của Trung ương) là người chịu trách nhiệm cao nhất trước ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực cấp ủy; cùng ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực chịu trách nhiệm trước Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, trước toàn đảng bộ và nhân dân về sự lãnh đạo của Đảng trên mọi lĩnh vực của địa phương và chịu trách nhiệm trực tiếp về những công việc được phân công. Quyền hạn và trách nhiệm đó cụ thể là:

Chủ trì các công việc của ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực tỉnh ủy; thay mặt ban thường vụ, thường trực tỉnh ủy chủ trì và kết luận các hội nghị của tỉnh ủy, ban thường vụ và thường trực tỉnh ủy; chủ động đề xuất, trao đổi trong thường trực tỉnh ủy những vấn đề lớn, quan trọng để đưa ra ban thường vụ, ban chấp hành thảo luận, quyết định.

Chỉ đạo tổ chức quán triệt trong đảng bộ, nhân dân và trực tiếp tổ chức quán triệt trong ban chấp hành, ban thường vụ các nghị quyết, chỉ thị, quy định, kết luận của Đảng. Chỉ đạo và định hướng chuẩn bị những đề án quan trọng nhằm cụ thể hóa các nghị quyết, chỉ thị của Đảng để trình hội nghị ban chấp hành, ban thường vụ thảo luận, quyết định. Cùng các đồng chí phó bí thư tỉnh ủy chỉ đạo chuẩn bị chương trình, nội dung các cuộc họp của ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực tỉnh ủy.

Tập trung chỉ đạo và thường xuyên kiểm tra, giám sát việc thực hiện các nhiệm vụ trọng tâm trong từng giai đoạn, các lĩnh vực công tác khó khăn, phức tạp. Chỉ đạo thực hiện và kiểm tra, giám sát việc thực hiện các nghị quyết, chỉ thị, quyết định, kết luận của Đảng, của ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực tỉnh ủy.

Làm bí thư đảng ủy quân sự tỉnh và tham gia đảng ủy quân khu; trực tiếp nắm và chỉ đạo những vấn đề cơ mật về quốc phòng, an ninh, đối ngoại, về công tác bảo vệ Đảng.

Chỉ đạo công tác xây dựng Đảng, công tác chuẩn bị nhân sự ban chấp hành, ban thường vụ tỉnh ủy, các chức danh bí thư, phó bí thư tỉnh ủy, chủ tịch, phó chủ tịch hội đồng nhân dân (HĐND), ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh và xây dựng đội ngũ cán bộ chủ chốt các sở, ngành, Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể cấp tỉnh và đội ngũ cán bộ chủ chốt cấp huyện; chỉ đạo chuẩn bị nhân sự trước khi trình ban chấp hành, ban thường vụ, thường trực tỉnh ủy.

Chỉ đạo cải tiến và đổi mới phương thức lãnh đạo của cấp ủy; bảo đảm sinh hoạt của ban chấp hành, ban thường vụ và thường trực tỉnh ủy được thực hiện đúng quy chế làm việc, đúng nguyên tắc lãnh đạo của Đảng. Giữ vững đoàn kết, thống nhất trong ban chấp hành, ban thường vụ, thường trực tỉnh ủy. Giữ mối liên hệ với các đồng chí ủy viên ban chấp hành, ủy viên ban thường vụ tỉnh ủy và bí thư các huyện, thành, thị ủy, đảng ủy trực thuộc. Nắm chắc tình hình công tác và tư tưởng của từng đồng chí ủy viên ban chấp hành để phát huy ưu điểm và khắc phục kịp thời khuyết điểm. Chỉ đạo sơ kết, tổng kết các chỉ thị, nghị quyết, quy định, kết luận của Đảng, của ban chấp hành, ban thường vụ, thường trực tỉnh ủy và các mặt công tác lớn của tỉnh. Thay mặt tỉnh ủy hoặc ban thường vụ tỉnh ủy báo cáo với Trung ương và thông báo cho cấp dưới về tình hình thực hiện nghị quyết, chỉ thị của Đảng và hoạt động của cấp ủy theo đúng chế độ quy định. Khi cần thiết, trực tiếp báo cáo với Bộ Chính trị, Ban Bí thư về tình hình của tỉnh và chịu trách nhiệm về những nội dung báo cáo đó.

Chỉ đạo đồng chí phó bí thư thường trực giải quyết công việc hằng ngày của đảng bộ; chỉ đạo đồng chí bí thư đảng đoàn - chủ tịch HĐND, đồng chí bí thư ban cán sự đảng - chủ tịch UBND tỉnh lãnh đạo đảng đoàn HĐND tỉnh, ban cán sự đảng UBND tỉnh tổ chức triển khai thực hiện các nghị quyết, chỉ thị, quy định, kết luận của Đảng, của ban chấp hành, ban thường vụ, thường trực tỉnh ủy.

Tuy vậy, thực tế cho thấy, người đứng đầu cấp ủy nói chung được giao quyền hạn rất nhiều và trách nhiệm rất cao nhưng chưa được thể chế rõ ràng; chưa có sự phân định rạch ròi, cụ thể giữa quyền hạn và trách nhiệm; chế định trách nhiệm của người đứng đầu chưa được xác lập, dẫn đến nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách bị vi phạm trong quá trình lãnh đạo, chỉ đạo. Biểu hiện của các vi phạm đó là:

Thứ nhất, do yếu kém về năng lực và uy tín nên bí thư cấp ủy luôn bị động trong công việc, không nắm bắt được tình hình, không làm chủ được các phương án công tác, đành dựa vào tập thể để tìm kiếm sự an toàn và lẩn tránh trách nhiệm. Trường hợp này có sự bàn bạc của tập thể nhưng không có vai trò phụ trách của cá nhân và người đứng đầu dễ bị kẻ xấu lợi dụng, thao túng vì nhiều lý do khác nhau.

Thứ hai, bí thư cấp ủy có trình độ, năng lực nhưng yếu kém về phẩm chất đạo đức, bản lĩnh chính trị, độc đoán, chuyên quyền, cá nhân chủ nghĩa, chủ nghĩa thân hữu,... Với quyền uy của mình họ thao túng, áp đặt gây tác hại, ảnh hưởng xấu đến các hoạt động và phong trào chung của địa phương. Trường hợp này tập thể bị vô hiệu hóa trước thái độ độc đoán, chuyên quyền của cá nhân người đứng đầu.

Thứ ba, bí thư cấp ủy có trình độ, năng lực, có tâm và tinh thần trách nhiệm trước Đảng, trước nhân dân, vì lợi ích chung của tập thể nhưng họ luôn gặp phải sự đối kháng, đố kỵ của phần lớn số người trong một tập thể yếu kém vì lợi ích riêng. Trường hợp này vai trò bí thư bị vô hiệu hóa bởi tập thể với danh nghĩa thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng. 

Trên thực tế những tình huống vi phạm nêu trên đã làm sai lệch công tác đánh giá, quy hoạch, bố trí, sử dụng cán bộ; trong chỉ đạo phát triển kinh tế - xã hội; trong quản lý kinh tế, tài chính,... Có nơi, có lúc xảy ra tình trạng vì người mà sinh thêm tổ chức, thêm chỉ tiêu biên chế; mất dân chủ, khép kín, cục bộ trong quy hoạch, bổ nhiệm, bố trí, sử dụng cán bộ; làm chậm, sai lệch trong chỉ đạo phát triển kinh tế - xã hội; để xảy ra nhiều sai phạm nghiêm trọng trong quản lý kinh tế, tài chính, xây dựng cơ bản. Cán bộ có năng lực, tinh thần trách nhiệm, dám làm, dám chịu trách nhiệm không được cân nhắc, sử dụng; cán bộ yếu kém chuyên môn, nghiệp vụ, độc đoán, chuyên quyền vì lợi ích cá nhân chưa được thay thế do chưa phải chịu xử lý kỷ luật,... Suy cho cùng các hành vi lẩn tránh trách nhiệm, độc đoán, chuyên quyền, lợi ích nhóm, cá nhân chủ nghĩa,... đều được che đậy bởi danh nghĩa “tập thể”. Hậu quả của nó không chỉ trong một giai đoạn mà ảnh hưởng lâu dài đến các hoạt động, phong trào và sự phát triển của địa phương; làm suy giảm vai trò lãnh đạo của Đảng, gây dư luận và ảnh hưởng xấu trong nhân dân, làm suy giảm niềm tin của nhân dân đối với Đảng tại một số địa phương.

Nguyên nhân của những hạn chế, bất cập nêu trên là chưa phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm của cá nhân bí thư cấp ủy, chế định về trách nhiệm của cá nhân người đứng đầu chưa được xác lập.  Nhiều cán bộ đảng viên trong cấp ủy cũng như bí thư cấp ủy chưa thực sự gương mẫu, thiếu tinh thần trách nhiệm trước Đảng, trước nhân dân, yếu kém về chuyên môn, nghiệp vụ, tính đảng, tính chiến đấu chưa cao; công tác kiểm điểm tự phê bình và phê bình chưa thường xuyên, chưa nghiêm túc, chưa có hiệu quả; việc kiểm tra, giám sát của cấp trên chưa kịp thời. Nhiều cấp ủy chưa thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của mình trong việc định hướng, kiểm tra, giám sát đảng viên trong quá trình thực hiện nhiệm vụ. Từ đó, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải xác định lại, phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm cá nhân bí thư đối với cấp ủy, thường vụ cấp ủy.

Với mục tiêu phát huy vai trò, đề cao trách nhiệm của người đứng đầu và trách nhiệm của tập thể, khắc phục những hạn chế, yếu kém trong lãnh đạo, chỉ đạo; bảo đảm cho cả hệ thống vận hành một cách thống nhất, thông suốt, kỷ luật, kỷ cương và hiệu lực, hiệu quả; củng cố niềm tin trong Đảng, trong nhân dân, tiếp tục nâng cao vai trò lãnh đạo toàn diện của Đảng, cần thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, phân định rõ ràng thẩm quyền và trách nhiệm cá nhân người đứng đầu cấp ủy trong các văn bản của Đảng, xác lập theo hướng luật hóa chế định về trách nhiệm của cá nhân người đứng đầu. Người đứng đầu cấp ủy hoàn toàn chịu trách nhiệm pháp lý về thẩm quyền được giao khi thực hiện nhiệm vụ.

Hai là, tiếp tục cụ thể hóa để tất cả các tổ chức, cá nhân hiểu và thực hiện đầy đủ, nghiêm túc nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách,... nhằm phát huy cao độ trí tuệ, bản lĩnh và thẩm quyền, vừa có sự ràng buộc chặt chẽ về trách nhiệm chính trị và trách nhiệm pháp lý của người đứng đầu, vừa ngăn ngừa, hạn chế tình trạng độc đoán, chuyên quyền trong lãnh đạo, chỉ đạo.

Ba là, có cơ chế bảo đảm cho người đứng đầu cấp ủy có đủ thẩm quyền cần thiết để chủ động điều hành các hoạt động của địa phương, theo hướng thẩm quyền càng cao thì trách nhiệm càng lớn, đồng thời tăng cường, đổi mới cơ chế kiểm soát quyền lực để bảo đảm các hoạt động lãnh đạo, chỉ đạo của người đứng đầu đúng định hướng, đúng nguyên tắc và đúng pháp luật.

Bốn là, công tác cán bộ cần khắc phục yếu kém trong việc nhận xét, đánh giá, quy hoạch cán bộ. Hằng năm, giữa và cuối nhiệm kỳ căn cứ vào mức độ thực hiện chức trách, nhiệm vụ của người đứng đầu, của từng thành viên trong tập thể cấp ủy để có sự thay thế, bố trí phù hợp, tạo được nhận thức mới về công tác cán bộ. Trong đó, ngoài điều kiện, tiêu chuẩn chung theo quy định, cần xây dựng tiêu chuẩn chức danh cụ thể để lựa chọn, giới thiệu cán bộ lãnh đạo, quản lý và đặc biệt đối với người đứng đầu cấp ủy. Công tác kiểm điểm tự phê bình và phê bình phải được tiến hành thường xuyên, nghiêm túc, có hiệu quả. Qua đó phát hiện những nhân tố mới để bổ sung quy hoạch, đưa ra khỏi quy hoạch những người không còn đủ các điều kiện, tiêu chuẩn cơ bản theo quy định. Kiên quyết xử lý những cán bộ có vi phạm chưa bị xử lý hoặc xử lý chưa đúng mức.             

Năm là, phương án nhân sự người đứng đầu cấp ủy từ cấp cơ sở đến tỉnh phải bảo đảm có số dư và được đại hội bầu trực tiếp. Thực hiện quy trình giới thiệu nhân sự để đại hội bầu theo hướng phải trình bày đề án hoặc chương trình hành động trước khi cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định.

Sáu là, trong số quyền hạn, trách nhiệm đã được quy định đối với bí thư cấp ủy cần xác định rõ một số nội dung cốt lõi có tính chất cơ bản, quyết định, như các chủ trương lớn, các chương trình, dự án quan trọng về phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh - quốc phòng của địa phương; công tác chính trị, tư tưởng; công tác cán bộ,... Những nội dung nêu trên do đồng chí bí thư chủ động phương án, bàn trong tập thể và quyết định, hoặc trước khi các cơ quan tham mưu trình cấp ủy, thường trực, ban thường vụ phải được sự đồng ý của đồng chí bí thư.

Đồng chí bí thư có trách nhiệm làm rõ để cấp ủy hiểu, thuyết phục để cấp ủy thống nhất. Trong trường hợp có ý kiến khác nhau hoặc kết quả biểu quyết trong cấp ủy hoặc thường vụ cấp ủy cân bằng thì bí thư có quyền quyết định theo phương án của mình, đồng thời phải báo cáo toàn bộ sự việc lên cấp trên trực tiếp.

Bí thư là người chịu trách nhiệm hoàn toàn về những quyết định của mình về tính hiệu quả cũng như sai phạm xảy ra. Chẳng hạn, trong công tác cán bộ, bí thư có quyền và trách nhiệm bảo vệ phương án cán bộ của mình trước tập thể cấp ủy, thường vụ cấp ủy, cụ thể: bí thư có quyền lựa chọn, giới thiệu cấp phó của mình; lựa chọn, giới thiệu bầu cử ủy viên ban thường vụ cấp ủy, chủ tịch HĐND, chủ tịch UBND, trưởng các ban đảng cùng cấp và bí thư cấp dưới trực thuộc. Mặc dù được giao quyền lớn, nhưng người đứng đầu vẫn phải thực hiện nghiêm quy trình về công tác cán bộ, chịu sự giám sát của ủy ban kiểm tra và cấp ủy cùng cấp về công tác cán bộ. Định kỳ hằng năm, giữa và cuối nhiệm kỳ, ủy ban kiểm tra phải báo cáo đánh giá công tác cán bộ của người đứng đầu trước cấp ủy. Khi có sai phạm xảy ra đối với những cán bộ do mình lựa chọn, giới thiệu, trước hết với trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy, bí thư phải là người chịu trách nhiệm hoặc liên đới chịu trách nhiệm tùy theo sai phạm của cán bộ mà bí thư tự nhận hình thức kỷ luật thích hợp.

Bảy là, trao quyền và trách nhiệm nhiều hơn cho người đứng đầu cấp ủy, tạo điều kiện và ràng buộc người đứng đầu trong việc củng cố, nâng cao năng lực, uy tín của mình trước tập thể cấp ủy và toàn thể tổ chức đảng. Đồng thời, thường trực, thường vụ, tập thể cấp ủy cũng phát huy được tinh thần trách nhiệm cao, với động cơ trong sáng để đóng góp trí tuệ, bảo vệ phương án đúng thông qua hoạt động giám sát, phản biện để giúp người đứng đầu lựa chọn được phương án tối ưu trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, đặc biệt trong công tác cán bộ./.