1. NHẬN THỨC VỀ KINH TẾ TUẦN HOÀN

1. Lược sử; nhận thức, bản chất quá trình phát triển

Kinh tế tuần hoàn có nguồn gốc từ lịch sử cổ đại: Đồ gốm vỡ, tái chế La Mã và nấu chảy thủy tinh đã có từ hàng ngàn năm trước. Có bằng chứng về việc người La Mã, Hy Lạp cổ đại đã sử dụng câu thần chú 3R: “giảm sử dụng, tái sử dụng, tái chế” hoặc thậm chí trong thời đại đồ đồng, một nền kinh tế tuần hoàn dựa trên các nguyên tắc thiết kế theo chất thải và ô nhiễm, giữ cho các sản phẩm và vật liệu được sử dụng lâu dài và tái tạo các hệ thống tự nhiên không phải là ý tưởng mới.

Ý tưởng phản hồi về các chu kỳ trong các hệ thống trong thế giới thực từ cổ xưa và được phản ánh trong nhiều trường phái triết học. Ba phát hiện về cách thế giới cổ đại đã biết sử dụng kinh tế tuần hoàn gồm:

Đồ gốm vỡ ở Dubai 3.000 năm trước: Các nhà khoa học Ba Lan đã tìm thấy các công cụ ở Dubai được làm từ đồng và sắt được làm mới từ các tàu gốm vỡ. Các tàu gốm vỡ không bị vứt đi, thay vào đó chúng được sửa đổi và sử dụng làm công cụ.

Phân loại rác ở Pompeii: theo một báo cáo trên tờ Guardian, người La Mã cũng tái chế rác. Giáo sư Allison Emmerson, một học giả người Mỹ làm việc tại Pompeii cho biết, các đống rác được bảo tồn sau khi núi lửa Vesuvius phun trào vào năm 79 sau Công nguyên làm cơ sở cho các chu kỳ sử dụng và tái sử dụng.

Tái chế thủy tinh trong thời đại Byzantine: Theo một bài báo trên Tạp chí Khoa học Khảo cổ, các nhà khảo cổ làm việc tại thành phố cổ Sagalassos (hiện là một phần của Thổ Nhĩ Kỳ) đã tìm thấy các mảnh thủy tinh, xỉ tro nhiên liệu và các mảnh lò nung, cho thấy có hoạt động tái chế thủy tinh.

Nhận thức về nền kinh tế tuần hoàn có nguồn gốc sâu xa và không thể truy nguyên từ một nguồn hoặc một tác giả. Tuy nhiên, một số học giả và doanh nghiệp đã đưa các ứng dụng thực tế của nó vào hệ thống kinh tế hiện đại và các quy trình công nghiệp thúc đẩy phát triển mạnh mẽ kể từ cuối những năm 1970. Xuất phát từ các nhà kinh tế môi trường Pearce và Turner, người đã xây dựng khung lý thuyết của họ trên các nghiên cứu trước đây của nhà kinh tế sinh thái như Kenneth Boulding (Andersen 2007), Ghisellini và cộng sự (2016), Greyson (2007), Heshmati (2015), Murray và cộng sự (2017) …

Có thể nói, nguồn gốc của nền kinh tế tuần hoàn chủ yếu bắt nguồn từ kinh tế sinh thái môi trường và trong sinh thái công nghiệp. Theo Ellen MacArthur Foundation (2012), các lý thuyết gần đây hơn như kinh tế hiệu suất, cái nôi đến cái nôi, ngành sinh học và nền kinh tế xanh đã góp phần cải thiện và phát triển khái niệm kinh tế tuần hoàn. Năm 2018, nền tảng thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn (Platform for Accerelarating the Circular Economy - PACE) đã được ra mắt bởi tập hợp Diễn đàn kinh tế thế giới, Viện Tài nguyên thế giới, Philips, Quỹ Ellen MacArthur, Chương trình môi trường của Liên hợp quốc và 40 đối tác tiếp theo để thúc đẩy chương trình nghị sự kinh tế tuần hoàn.

a. Khái niệm và bản chất nền kinh tế tuần hoàn:

Để quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên đang cạn kiệt và đối phó với lượng chất thải ngày càng tăng, chúng ta phải tránh xa tư duy phát triển kinh tế tuyến tính (sử dụng tài nguyên tăng dần) truyền thống như: khai thác, sản xuất, xử lý mà phải chuyển sang chu trình khép kín đối với tất cả các tài nguyên được sử dụng. Nói một cách đơn giản, văn hóa tiêu dùng phải được thay đổi. Bằng cách giữ lại các sản phẩm, bao bì cũng như các nguồn lực được lưu chuyển càng lâu càng tốt, chúng ta mới có thể giải quyết được các vấn đề của nền kinh tế hiện tại là nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng.

Kinh tế tuần hoàn là một khái niệm đã phát triển qua nhiều thập kỷ để trở thành một sự thay thế khả thi cho hệ thống tiêu dùng lãng phí hiện tại. Nó đang dần dần hình thành và được áp dụng, đòi hỏi ít hy sinh của người tiêu dùng hay ngành công nghiệp. Hệ thống này sẽ đi tiên phong trong thiết kế, bảo trì, sửa chữa, tái sử dụng, tái sản xuất, tân trang và tái chế lâu dài.

Khi thế giới ngày càng nhận thức được tác động của loài người đối với hành tinh của chúng ta, hệ thống kinh tế mới không chỉ phải giải quyết bản chất hữu hạn của tài nguyên không tái tạo, mà còn xử lý lượng chất thải lớn đã tạo ra.

Trong tự nhiên, khái niệm chất thải không tồn tại, bởi vì mọi thứ đều được biến đổi, đóng vai trò là nguyên liệu thô cho các chu kỳ mới. Kinh tế tuần hoàn biến đổi lôgíc của sản xuất, tiêu thụ và thải bỏ dựa trên ba nguyên tắc: (i)- Loại bỏ chất thải và ô nhiễm theo nguyên tắc. (ii)- Giữ sản phẩm và nguyên liệu theo chu kỳ sử dụng. (iii)-Tái tạo hệ thống tự nhiên. (iv)- Nền kinh tế tuần hoàn là một sự thay thế cho tư duy: khai thác, sản xuất, tiêu thụ, thải bỏ.

Vai trò của kinh tế tuần hoàn, tuổi thọ bình quân trên toàn cầu tăng từ 48 năm (1955) lên 72 năm và GDP đầu người tăng trung bình khoảng 1,9%/năm kể từ năm 1960. Trên toàn thế giới, tầng lớp trung lưu phát triển nhanh chóng là tầng lớp thúc đẩy tiêu dùng. Thu nhập tăng thêm làm nhiều người có khả năng chi tiêu nên nhu cầu hàng hóa ngày càng tăng. Dưới áp lực đổi mới và sản xuất hàng hóa phải nhanh chóng với giá thấp, các nhà cung cấp đã dựa vào mô hình tuyến tính: “khai thác ‑ sản xuất ‑ thải bỏ”.

Hệ thống sản xuất và tiêu thụ hiện nay đã tăng vọt, vượt qua mức ranh giới hành tinh có thể cung cấp. Hiện nay nền kinh tế thế giới đòi hỏi tương đương với 1,7 trái đất để bổ sung tài nguyên tiêu thụ và hấp thụ ô nhiễm tạo ra. Với tốc độ như vậy, đến năm 2050 sẽ cần đến ba hành tinh Trái đất để cung cấp tài nguyên và hấp thụ rác thải.

Chúng ta phải chuyển từ mô hình kinh tế tuyến tính “mang tính lãng phí hiện tại sang nền kinh tế tuần hoàn, nhấn mạnh sự thịnh vượng mà không lãng phí thông qua tăng hiệu quả tài nguyên, tái sử dụng vật liệu tốt hơn và tái chế nhiều hơn”. Theo ước tính, việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn có thể giúp kinh tế toàn cầu tăng trưởng 4,5 nghìn tỉ USD vào năm 2030, đồng thời giúp khôi phục các hệ thống tự nhiên của chúng ta.

Theo các chuyên gia từ Mạng lưới Chuyên gia Diễn đàn Kinh tế thế giới và hợp tác với Quỹ Ellen MacArthur, mô hình kinh tế tuần hoàn là một phương tiện để suy nghĩ lại cách chúng ta thiết kế, sản xuất và sử dụng các sản phẩm và vật liệu. Nó dựa trên việc thiết kế chất thải và ô nhiễm (chủ yếu bằng cách xem chất thải là một lỗ hổng thiết kế), giữ cho các sản phẩm được sử dụng lâu hơn (nếu chúng ta xây dựng một nền kinh tế sử dụng mọi thứ, thay vì sử dụng hết?), tái tạo các hệ thống tự nhiên bằng cách mô phỏng khái niệm tự nhiên rằng mọi thứ đều là đầu vào cho thứ khác.

Dân số toàn cầu đạt mốc 7 tỷ vào năm 2011 và 7,7 tỷ người vào năm 2019. Theo Báo cáo Triển vọng Dân số Thế giới 2019 của Liên hợp quốc (UN), dân số thế giới sẽ tăng thêm 2 tỉ người vào năm 2050. Xu hướng này sẽ có tác động sâu rộng cho các thế hệ tiếp theo. Với nhu cầu về tài nguyên tăng theo cấp số nhân, các chuyên gia cảnh báo về tình trạng thiếu hụt tài nguyên trong tương lai. Không chỉ trữ lượng các kim loại chính - như vàng hoặc bạc - có thể bị cạn kiệt trong vòng 50 năm mà cả diện tích đất bề mặt có thể trồng trọt sẽ tiếp tục biến mất.

Các mô hình kinh doanh truyền thống hầu hết được xây dựng dựa trên giả định về nguồn tài nguyên thiên nhiên giá rẻ, không giới hạn mà các nhà sản xuất thực hiện để tạo ra các sản phẩm được tiêu thụ và sau đó được xử lý. Theo McKinsey (2014), hằng năm có 80% nguyên liệu chưa được thu hồi trị giá 3,2 nghìn tỉ USD chỉ được sử dụng trong hàng tiêu dùng. Hiệu quả sẽ tăng lên nếu người tiêu dùng và tổ chức nghĩ hai lần về việc kết thúc vòng đời của sản phẩm và cách tiết kiệm chi phí khi tái sử dụng các vật liệu cũng như sản phẩm.

Rác thải là nguồn tài nguyên. Lãng phí trở thành nguồn tăng trưởng cho một cái gì đó mới. Mô hình này quan niệm chất thải là nguyên liệu thô, dựa trên sự giới thiệu lại các vật liệu trong hệ thống, kết hợp tái chế, tái sử dụng và năng lượng tái tạo và sinh khối.

Sản xuất hàng hóa hoạt động như một hệ thống tự nhiên. Kinh tế tuần hoàn là một thuật ngữ chung cho một mô hình kinh tế công nghiệp phục hồi. Nó dựa trên cơ sở rằng các hệ thống của chúng ta sẽ hoạt động giống như các sinh vật, xử lý các chất dinh dưỡng có thể được đưa trở lại vào chu trình, do đó thuật ngữ Hồi phục được sử dụng. Khung từ này có cái nhìn sâu sắc từ các hệ thống sống và rút ra từ một số cách tiếp cận cụ thể hơn bao gồm sinh học (bắt chước tự nhiên), sinh thái công nghiệp và cái nôi đến cái nôi.

Thiết kế và sản xuất được thực hiện khi kết thúc vòng đời sản phẩm và tính đến các vật liệu liên quan. Theo McDonough, có 2 loại dòng nguyên liệu trong mô hình kinh tế tuần hoàn: dòng sinh học hoặc dòng kỹ thuật. Các chất dinh dưỡng sinh học được thiết kế để vào lại sinh quyển một cách an toàn trong khi các chất dinh dưỡng kỹ thuật được thiết kế để lưu thông với chất lượng cao mà không cần vào sinh quyển.

Cần suy nghĩ lại và thiết kế lại cách chúng ta sản xuất và tiêu thụ. Do kết quả của xã hội chỉ tiêu dùng và thải bỏ, tài nguyên thiên nhiên đang bị cạn kiệt với tốc độ gia tăng. Với hơn 9 tỷ người trên hành tinh vào năm 2030 và mô hình mới này có tiềm năng mở khóa tăng trưởng 4,5 nghìn tỷ USD, nền kinh tế tuần hoàn là cơ hội lớn nhất thế giới (Accdvisor, 2016).

Việc tận dụng tài nguyên được thực hiện bằng nhiều hình thức, từ thiết kế lại, giảm thiểu, sửa chữa, tái sử dụng, tái chế và thay vì sở hữu vật chất thì hướng đến chia sẻ hoặc cho thuê.

Việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn là một cơ hội lớn để phát triển nhanh và bền vững, không chỉ đạt mục tiêu kinh tế - xã hội, môi trường mà còn giúp ứng phó với biến đổi khí hậu. Việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn giúp đáp ứng các mục tiêu của Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững.

Các thành phần, đặc trưng, nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn: (1) Thiết kế mô hình kinh tế tuần hoàn; (2) Công nghệ để thực hiện kinh tế tuần hoàn; (3) Hệ thống tái tạo lương thực, thực phẩm; (4) Nền kinh tế tuần hoàn của các thành phố; (5) Hệ thống thay đổi mức độ tuần hoàn; (6) Các mô hình kinh doanh tuần hoàn; (7) Tài chính tuần hoàn.

Các nguyên tắc của nền kinh tế tuần hoàn: là giảm sự phụ thuộc vào các nguồn tài nguyên không tái tạo và giảm thiểu chất thải: (i) Chất thải bằng không; (ii) Tái chế kỹ thuật hoặc tái chế sinh học; (iii) Thiết kế cho tương lai; (iv) Năng lượng bền vững; (v) Người tiêu dùng được xem như người sử dụng; (vi) Các hệ thống tái tạo thiên nhiên.

Hoạt động của nền kinh tế tuần hoàn. Những thay đổi tiến bộ trong sản xuất sẽ ảnh hưởng đến các loại sản phẩm khác nhau theo những cách khác nhau. Các khái niệm về chu trình sinh học và chu trình kỹ thuật được minh họa trong sơ đồ kinh tế tuần hoàn sau:

Chu trình sinh học: nguyên liệu thô có nguồn gốc khan hiếm và bền vững từ trái đất, thực vật và động vật. Các sản phẩm sau đó được sử dụng trước khi bất kỳ chất thải nào bị phân hủy và trở về trái đất dưới dạng phân sinh học.

Chu trình kỹ thuật: nguyên liệu thô được tinh chế hoặc sản xuất để bảo đảm tuổi thọ và dễ tái chế. Sản phẩm sau đó được sử dụng trước khi các vật liệu được tái chế hoặc các thành phần riêng lẻ được thu hồi và tái sử dụng.

Trong cả hai trường hợp, năng lượng được sử dụng trong sản xuất đều đến từ các nguồn tái tạo như năng lượng mặt trời. Trong một số trường hợp, các sản phẩm có thể thuộc cả chu kỳ sinh học và chu trình kỹ thuật. Ví dụ, chai nhựa làm từ vật liệu nhựa có thể phân hủy sinh học nên được thiết kế để được đổ đầy lại nhiều lần trước khi cuối cùng tiến đến giai đoạn phân hủy.

Phân loại các cấp độ của kinh tế tuần hoàn: Kinh tế tuần hoàn có nhiều cách tiếp cận khác nhau, theo cấp độ được chia thành ba cấp:  

Ở cấp độ thấp, kinh tế tuần hoàn tập trung vào quá trình sản xuất của các doanh nghiệp và sản xuất các mặt hàng nông sản, các nhà sản xuất được khuyến khích và yêu cầu áp dụng các phương pháp sản xuất sạch hơn và thiết kế sinh thái.

Ở cấp độ vừa, kinh tế tuần hoàn bao gồm việc phát triển các khu công nghiệp sinh thái và các hệ thống nông nghiệp sinh thái khác; việc thiết kế để tạo cơ hội tốt nhất cho việc thực hiện kinh tế tuần hoàn đối với hoạt động của doanh nghiệp.

Ở cấp độ cao, toàn bộ các công đoạn của quá trình sản xuất đều được thiết kế, không có chất thải đưa ra môi trường. Chất thải đều được giảm đến mức tối thiểu và tái sử dụng.

II. Kinh tế tuần hoàn trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (4.0)

1. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Thuật ngữ “Industrie 4.0” bắt đầu từ dự án trong chiến lược CNC của Chính phủ Đức, thuật ngữ được sử dụng lần đầu vào năm 2011 tại Hội chợ Hannover; chính thức nhận diện khái niệm, nội hàm tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) lần thứ 46, ngày 20-1-2016.

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã và đang diễn ra một cách nhanh chóng chưa từng có trong lịch sử; sản phẩm đặc trưng là điều khiển hệ và Robot; các hệ thống liên kết thế giới thực và thế giới ảo do: (1) Sự đột phá của khoa học - công nghệ dựa trên nền tảng công nghệ số tích hợp công nghệ “thông minh” để tối ưu hóa quy trình, phương thức sản xuất; (2) Nguy cơ an ninh phi truyền thống đòi hỏi tìm ra các giải pháp công nghệ, tối ưu hóa quá trình sản xuất theo hướng bền vững hơn; (3) Điểm “đòn bẩy” là: công nghệ in 3D, công nghệ sinh học, Trí tuệ nhân tạo AI (Artificial Interligent); Công nghệ vật liệu mới, Công nghiệp tự động hóa, Robot, công nghệ Internet kết nối vạn vật (IoT) và Internet các dịch vụ (IoS).

Sức mạnh của cách mạng công nghiệp 4.0 được khai thác để cải thiện cách vật liệu được quản lý và đưa xã hội ra khỏi mô hình cổ xưa: khai thác - sản xuất - thải bỏ để tiến tới mô hình kinh tế tuần hoàn với các giải pháp bền vững. Giải pháp cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ không giải quyết được tất cả các thách thức và yêu cầu để chuyển sang một kinh tế tuần hoàn, nhưng đã cung cấp một công cụ để tạo năng xuất, chất lượng, hiệu quả chi phí thấp.

Xác định các giải pháp này là bước đầu tiên quan trọng, nhưng giải phóng tiềm năng đầy đủ của cách mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi có sự hiểu biết ứng dụng của nó và các hiệu ứng tổ hợp. Trên hết, đòi hỏi phát triển diện rộng trên các thị trường, thích ứng địa phương và cân đối gánh nặng về chi phí và lợi ích.

Các cuộc cách mạng công nghiệp trước phần lớn là không tạo được công bằng: 13% thế giới dân số vẫn chưa được sử dụng điện và 55% không có truy cập internet. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 này cần phải được được thiết kế để bao quát hơn nhiều và giúp giảm bớt sự chênh lệch trong các hệ thống kinh tế - xã hội.

Các nước trên thế giới cũng như Việt Nam đang hướng đến phát triển kinh tế tuần hoàn nhằm giải quyết thách thức giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, sự thiếu hụt tài nguyên thiên nhiên.

2. Viễn cảnh toàn cầu

Gia tăng nhu cầu về tài nguyên. Khoảng 90 tỉ tấn tài nguyên thiên nhiên được khai thác mỗi năm để hỗ trợ nền kinh tế toàn cầu. Đó là hơn 12 tấn cho mỗi người trên hành tinh. Dựa trên các xu hướng hiện tại, con số đó dự kiến ​​sẽ tăng gấp đôi vào năm 2050. Hiện tại, chỉ có 9% tài nguyên tìm đường quay trở lại sản phẩm sau lần sử dụng đầu tiên.

Nhựa đang bị thải ra và tích lũy trong các đại dương và chỉ có 14% bao bì nhựa được thu gom để tái chế. Kim loại nặng từ chất thải điện tử đang gây ô nhiễm không khí và đất: chỉ 20% thiết bị điện tử được thu gom để tái chế. Và khói bụi từ quá trình đốt nhiên liệu hóa thạch thường xuyên phủ kín các thành phố đông dân nhất thế giới. Sự hủy hoại môi trường, ô nhiễm và biến đổi khí hậu trên diện rộng, thách thức lớn nhất của thời đại chúng ta.

3. Thách thức đối với kinh tế tuần hoàn

Năm 2019, hơn 92 tỉ tấn nguyên liệu đã được khai thác và đưa vào chế biến tạo ra khoảng một nửa lượng khí thải CO2 toàn cầu. Các chất thải kết quả - bao gồm nhựa, dệt may, thực phẩm, điện tử và nhiều thứ khác - đang gây thiệt hại cho môi trường và sức khỏe con người. Nền kinh tế tuần hoàn sẽ thúc đẩy loại bỏ chất thải và sử dụng tài nguyên thiên nhiên an toàn một cách liên tục, đưa ra một giải pháp thay thế có thể mang lại tới 4,5 nghìn tỉ USD lợi ích kinh tế cho đến năm 2030. Để đạt được sự chuyển đổi này đòi hỏi sự hợp tác chưa từng có được đưa ra rằng ngày nay, chỉ có 8,6% trên thế giới là tuần hoàn bằng cách thúc đẩy ba trụ cột chính:

Biến đổi chuỗi giá trị vật chất. Cần hình thành và phát triển các chuỗi giá trị vật chất toàn cầu để thúc đẩy các mô hình tuần hoàn - từ nhựa, điện tử, pin, xe hơi, đến thời trang/dệt may.

Kinh tế thương mại và tuần hoàn; cần thiết phải hình thành mô hình thương mại quốc tế gắn với mô hình tuần hoàn.

Mô hình kinh tế tuần hoàn thích ứng với cách mạng công nghiệp 4.0.

III. Khuyến nghị quan điểm mục tiêu khi quy hoạch, thiết kế xây dựng mô hình hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn mục tiêu phát triển bền vững

1. Tình hình và bối cảnh tác động

(1) Ước tính dân số toàn cầu sẽ đạt gần 9 tỉ vào năm 2030 - bao gồm 3 tỉ người tiêu dùng trung lưu mới. Điều này đặt ra áp lực chưa từng có lên tài nguyên thiên nhiên để đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng trong tương lai. Nền kinh tế tuần hoàn là một thiết kế lại mô hình kinh tế mới, nơi các hệ thống công nghiệp được phục hồi và tái tạo. Không có gì được tạo ra trong nền kinh tế tuần hoàn trở thành lãng phí. Nền kinh tế tuần hoàn tiềm năng đổi mới, tạo việc làm và phát triển kinh tế là rất lớn: ước tính cho thấy cơ hội hàng nghìn tỉ USD.

(2) Nền kinh tế tuần hoàn là giải quyết các nguyên nhân gốc rễ của những thách thức kinh tế, xã hội và môi trường - bằng cách đối phó với chúng ở giai đoạn thiết kế.

(3) Thay vì sở hữu vật chất thì hướng đến chia sẻ (Sharing) hoặc cho thuê (leasing). Trong tương lai mọi thứ có thể được chia sẻ, sẽ được chia sẻ. Chuyển từ sản phẩm sang dịch vụ là xu hướng chính.

(4) Tiềm năng cho các mô hình kinh doanh xung quanh các sản phẩm dịch vụ, nền kinh tế chia sẻ, kéo dài tuổi thọ và tái sử dụng, sửa chữa và cung cấp ngược lại nằm ở những gì phản hồi kỹ thuật số làm để thay đổi các mối quan hệ cũ. Do vậy phải can thiệp vào tất cả các giai đoạn sáng tạo, thiết kế, sử dụng sản phẩm, sử dụng tiếp theo, mối quan hệ với người tiêu thụ và người dùng.

(5) Thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) và ứng phó với biến đổi khí hậu. Phát triển kinh tế tuần hoàn giúp giảm thiểu các chất gây hiệu ứng nhà kính, vì chúng được thu hồi gần như triệt để, không phát thải ra môi trường. Phát triển kinh tế tuần hoàn chính là cách thức phát triển giúp cho đạt nhiều mục tiêu, chỉ tiêu yêu cầu của SDGs.

2. Khuyến nghị quy hoạch, thiết kế mô hình kinh tế tuần hoàn mục tiêu phát triển bền vững đối với Việt Nam

Lộ trình 4 bước đối với nền kinh tế tuần hoàn hướng tới một nền kinh tế tuần hoàn với mô hình: sử dụng ít tài nguyên thiên nhiên, giảm ô nhiễm, ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng sự hài lòng của người tiêu dùng hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. Hiện tại chúng ta đang hoạt động trong một nền kinh tế mà mọi nguồn tài nguyên và tiêu thụ cũng như rác thải luôn gia tăng tuyến tính, việc chuyển đổi hệ thống sẽ cần phải mạnh dạn hợp tác, đổi mới và cam kết thay đổi hiện trạng.

Thứ nhất, vai trò lãnh đạo, quản lý và hoạch định chính sách

Ủy ban châu Âu đã thông qua Kế hoạch hành động Kinh tế tuần hoàn vì một châu Âu cạnh tranh hơn và sạch hơn vào ngày 11-3-2020. Các doanh nghiệp biết sớm khai thác sự chậm chạp và thiếu hiệu quả của hệ thống kinh tế hiện tại bằng kinh tế tuần hoàn sẽ thu được lợi ích tích cực. Nền tảng thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, cần có sự cam kết của lãnh đạo và các doanh nghiệp, cộng đồng dân cư mới có thể tạo ra các vòng tuần hoàn khép kín, tạo điều kiện thuận lợi cho nền kinh tế tuần hoàn, định hướng, thúc đẩy đổi mới và đầu tư.

Thứ hai, thích ứng với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Tại cuộc họp thường niên của Diễn đàn kinh tế thế giới Davos tập trung vào toàn cầu hóa 4.0 đã bàn về định hình kiến ​​trúc toàn cầu trong kỷ nguyên của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, khẳng định cách mạng công nghiệp lần thứ tư có thể tạo ra những biến đổi tích cực đối với nền kinh tế tuần hoàn.

Google và SAP cũng đã phát động cuộc thi Kinh tế tuần hoàn 2030 để thu hút các nhà đổi mới trong việc thiết kế các giải pháp tuần hoàn và Diễn đàn Kinh tế Thế giới và các đối tác đang định hình một chương trình để hợp tác với các quốc gia để hỗ trợ các doanh nhân mở rộng quy mô của họ các giải pháp.

Thứ ba, chuỗi giá trị vật liệu tuần hoàn

Từ nhựa đến điện tử, thực phẩm và thời trang là những lĩnh vực cần ưu tiên trước mắt hướng tuần hoàn vào chuỗi giá trị vật chất. Riêng lĩnh vực điện tử toàn cầu chuyển sang mô hình tuần hoàn sẽ tạo ra giá trị lên tới 62 tỉ USD (theo báo cáo được công bố tại Davos - Tầm nhìn tuần hoàn mới về điện tử).

Chuyển đổi hệ thống tuần hoàn thực phẩm là một lĩnh vực đang phát triển mạnh, mang lại lợi ích cho sức khỏe con người. Kinh tế tuần hoàn thực phẩm có thể tạo ra 2,7 nghìn tỉ USD lợi ích hằng năm cho xã hội và môi trường, trong khi ngăn chặn khoảng 5 triệu ca tử vong mỗi năm vào năm 2050 (theo báo cáo của Quỹ Ellen MacArthur tại Davos). Thời trang cũng ngày càng được chú trọng. Sáng kiến ​​Thời trang Tốt, các sáng kiến ​​dệt may tuần hoàn EMF đang định hình các giải pháp bền vững và tuần hoàn hơn.

Thứ tư, thúc đẩy hợp tác là chìa khóa thành công

Hiện nay mới có 9% nguồn lực đưa vào nền kinh tế được tái sử dụng. Cần khai thác tiềm năng đổi mới và bắt đầu chuyển các luồng vật chất toàn cầu ra khỏi các mô hình tuyến tính. Áp dụng các nguyên tắc kinh tế tuần hoàn có thể mở khóa tới 1,8 nghìn tỉ EUR giá trị cho nền kinh tế châu Âu. Kinh doanh đóng vai trò trung tâm trong việc tạo ra sự thay đổi hệ thống cần thiết để gặt hái những lợi ích tài chính của quá trình chuyển đổi này.

Cách chúng ta suy nghĩ định hình thế giới xung quanh chúng ta, và cách suy nghĩ của chúng ta được hình thành thông qua việc giáo dục, học tập và nâng cao nhận thức. Việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn đòi hỏi chúng ta phải thay đổi cách chúng ta tạo ra các sản phẩm, dịch vụ và hệ thống, phụ thuộc vào cách chúng ta học và áp dụng những cách học đó trong thế giới thực, với tư cách cá nhân, nhóm và tổ chức. Thay đổi được thúc đẩy bởi những cá nhân có thể hình dung ra một tương lai mà họ muốn tạo ra. Khi chúng ta có động lực để áp dụng sự sáng tạo và kỹ năng của mình vào thứ gì đó có mục đích, chúng ta thực sự có thể mở khóa tiềm năng của con người.

Một số lĩnh vực trọng tâm trước mắt cần thúc đẩy kinh tế tuần hoàn:(1) Ngành may mặc, thời trang tuần hoàn; (2) Thúc đẩy kinh tế nhựa, chất dẻo tuần hoàn; (3) Thúc đẩy các sáng kiến tuần hoàn về sản xuất, tiêu dùng lương thực, thực phẩm; (4) Tuần hoàn điện tử tiêu dùng.

3. Giải pháp thích ứng với những tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư cho nền kinh tế tuần hoàn

Để giải phóng toàn bộ tiềm năng của các công nghệ cách mạng công nghiệp 4.0 và thực hiện các bước tiếp theo hướng tới nền kinh tế hoàn toàn tuần hoàn trong cả hai ngành, ba điều cần phải xảy ra:

Một là, số hóa các luồng vật liệu; Kết nối thế giới vật chất với thế giới dữ liệu ảo sẽ làm cho thiết kế tuần hoàn, sử dụng, thu hồi vật liệu và sản phẩm hiệu quả hơn bằng cách cung cấp khả năng hiển thị, minh bạch và hành động thông minh. Chất lượng và phạm vi của dữ liệu hiện tại cần được cải thiện và thực hiện có sẵn cho các bên liên quan để thiết kế mục tiêu can thiệp và tối ưu hóa hệ thống.

Hai là, kết nối các giải pháp tuần hoàn; Trong chuỗi giá trị toàn cầu liên kết phức hợp, không một giải pháp nào có thể tạo ra bước nhảy vọt đến nền kinh tế tuần hoàn. Kết nối nhiều giải pháp và ứng dụng công nghệ trong một khả năng tương tác, kiến trúc phân tán là chìa khóa để mở rộng tác động. Hợp tác, phối hợp và liên kết giữa các doanh nghiệp, chuỗi giá trị và khu vực công trên quy mô toàn cầu là cần thiết để chia sẻ các bước tiến tới nền kinh tế tuần hoàn.

Ba là, áp dụng khoa học tư duy hệ thống hoàn sử dụng các điểm “đòn bẩy” trong quy hoạch, thiết kế quản trị nền kinh tế tuần hoàn; các điểm “đòn bẩy” là: công nghệ in 3D, công nghệ sinh học, Trí tuệ nhân tạo AI (Artificial Intelligence); Công nghệ vật liệu mới, Robot, Internet kết nối vạn vật (IoT) và Internet các dịch vụ (IoS).

4. Yêu cầu giảm thiểu khai thác và sử dụng hiệu quả tài nguyên thô, giảm thiểu chất thải thông thường cũng như tái sử dụng, tái chế tối đa chất thải theo phương thức cộng sinh công nghiệp

(Xây dựng mô hình hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn ứng dụng tư duy hệ thống trong Cách mạng công nghiệp 4.0 của tác giả PGS. TS. Nguyễn Văn Thành)

Bước 1: Xây dựng mô hình tư duy hệ thống, xác định điểm đòn bẩy.

Bước 2: Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá (theo nguyên tắc: Công tác quy hoạch đi trước; Lấy thiên nhiên làm mô hình; Lấy thiên nhiên làm thước đo; Lấy thiên nhiên làm động lực, cảm hứng từ thiên nhiên; Thuận theo tự nhiên).

Bước 3: Phân tích các dòng nguyên, nhiên, vật liệu theo nguyên tắc quay vòng, tối ưu hóa tồn kho, zero waste.

Bước 4: Xây dựng cân bằng giữa sản phẩm và chất thải, áp dụng các công nghệ của cách mạng công nghiệp 4.0.

Bước 5: Chuyển đổi sang sử dụng năng lượng tái tạo, vật liệu mới.

Bước 6: Xây dựng các khu công nghiệp sinh thái với chu trình rác thải bằng không, tự cân đối nguồn năng lượng tái tạo.

Bước 8: Định hướng, hướng dẫn tiêu dùng theo mô hình 6R (Reduce - Reused - Recycle - Refuse - Rethink - Responsibility), xem sản phẩm như là dịch vụ (thay đổi tư duy sở hữu sản phẩm thành tư duy sử dụng).

Bước 9: Thúc đẩy kinh tế chia sẻ, sử dụng chung, khai thác tối đa công năng và công suất suất dư thừa của các sản phẩm, dịch vụ trong nền kinh tế. Chính phủ và doanh nghiệp cần phải có hành động chung cho sự thay đổi huy động hành động toàn cầu để kích hoạt một nền kinh tế tuần hoàn. Khi các giải pháp tuần hoàn xuất hiện, sự phối hợp quốc tế giữa nhiều bên là rất cần thiết để xây dựng chính sách và khuyến khích, và sắp xếp các tiêu chuẩn kỹ thuật bảo đảm cân bằng kinh tế và cho phép các giải pháp tuần hoàn ở quy mô quốc gia và toàn cầu.

Tóm lại, phát triển kinh tế tuần hoàn là xu thế tất yếu của thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Đây là môn khoa học tổng hợp, do đó cần phải hiểu rõ bản chất và luận cứ được cách thức phát triển này gắn với hợp tác công - tư và sự ủng hộ của cộng đồng người tiêu dùng. Nhận thức được các thách thức của cách mạng công nghiệp 4.0, các công nghệ chủ đạo của nó để tiếp cận và áp dụng mô hình kinh tế sinh thái tuần hoàn có mục tiêu phát triển bền vững.

---------------------

1. PGS, TS. Nguyễn Văn Thành: Tăng trưởng xanh và xây dựng thành phố Cảng xanh (Giải thưởng APEC 2019)

2. PGS, TS. Nguyễn Văn Thành: Xây dựng và phát triển thành phố thông minh, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, 2018

3. PGS, TS. Nguyễn Văn Thành: Tư duy hệ thống cho mọi người, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, 2017

4. The Ellen MacArthur Foundation.

5. Antonia Gawel, Head, Circular Economy Initiative.

6. The Platform for Accelerating the Circular Economy (PACE).

7. Circular Economy & Innovation, World Economic Forum.

8. EU Circular Economy Action Plan.

9. An Introduction to Circular Economy-Lerwen Liu · Seeram Ramakrishna_Editors-ISBN 978-981-15-8509-8 ISBN 978-981-15-8510-4 (eBook); ISBN 978-981-15-8509-8 ISBN 978-981-15-8510-4 (eBook), https://doi.org/10.1007/978-981-15-8510-4 © Springer Nature Singapore Pte Ltd. 2021

10. Towards green growth A summary for policy makers May 2011 OECD freely authorises the use of this material for non-commercial purposes. All requests for commercial uses of this material or for translation rights should be submitted to rights@oecd.org.

11. This brochure was prepared for the OECD Meeting of the Council at Ministerial Level, 25-26 May 2011, Paris