Đây là một trong những văn kiện đặc biệt quan trọng của Ban Chấp hành Trung ương về xây dựng Đảng trong thời kỳ đổi mới. Trong quá trình thảo luận, ra Nghị quyết, Hội nghị đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của cán bộ, đảng viên và nhân dân. Ngay sau khi ban hành, Nghị quyết đã được cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân đón nhận với tình cảm vui mừng, tin tưởng, đồng tình và nhất trí cao. Phần lớn ý kiến cho rằng, Trung ương đã chọn đúng vấn đề, đánh giá đúng thực trạng, đề ra giải pháp cụ thể nhằm tiếp tục xây dựng, chỉnh đốn Đảng, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ và nguyện vọng của toàn Đảng, toàn dân. Nghị quyết đã nêu bốn nhóm giải pháp chủ yếu nhằm tiếp tục xây dựng, chỉnh đốn Đảng, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng; trong đó, nhóm giải pháp đầu tiên là thực hiện tự phê bình và phê bình trong toàn Đảng, nêu cao tính tiền phong, gương mẫu của cấp trên.

Có thể khẳng định, đây là giải pháp đã được Đảng ta nêu trong nhiều nghị quyết. Tuy nhiên, lần này Đảng ta vẫn nhấn mạnh giải pháp này vì đây luôn là giải pháp cơ bản, quan trọng, vừa đáp ứng yêu cầu cấp bách trước mắt, vừa có ý nghĩa lâu dài đối với việc xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng ta luôn kiên định và thực hiện tự phê bình và phê bình trong Đảng, coi đây là nguyên tắc cơ bản xây dựng Đảng. Sự trưởng thành của Đảng ta trong hơn 82 năm qua một phần quan trọng là do Đảng luôn kiên định và thực hiện các nguyên tắc tổ chức và sinh hoạt Đảng, trong đó có tự phê bình và phê bình. Trong những năm thực hiện đường lối đổi mới, Đảng ta cũng luôn nhấn mạnh thực hiện nguyên tắc này. Nhờ vậy, Đảng đã lãnh đạo thực hiện công cuộc đổi mới thu được nhiều thành tựu to lớn. Tuy nhiên, việc thực hiện nguyên tắc này ở nhiều cấp ủy, tổ chức đảng chưa tốt, thậm chí có những biểu hiện hình thức, chiếu lệ, lệch lạc. Điều đó không đúng nghĩa với vai trò của tự phê bình và phê bình, không còn là “quy luật phát triển”, là “vũ khí” sắc bén của chính đảng cách mạng của giai cấp công nhân.

Trên cơ sở nhận thức đó và để tự phê bình và phê bình có hiệu quả, khắc phục những hạn chế, yếu kém, lệch lạc trước đây, Nghị quyết Trung ương lần này đã nêu những nội dung, yêu cầu mới trong thực hiện tự phê bình và phê bình:

Thứ nhất, mục đích, yêu cầu của tự phê bình và phê bình là tạo được sự chuyển biến rõ rệt trong công tác xây dựng Đảng, nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của Đảng, củng cố niềm tin của đảng viên và nhân dân đối với Đảng. Xuất phát từ những vấn đề cấp bách hiện nay, trong đó đặc biệt là vấn đề thứ nhất, Nghị quyết nhấn mạnh việc thực hiện các giải pháp phải tạo được sự chuyển biến rõ rệt, khắc phục được những hạn chế, yếu kém kéo dài trong công tác xây dựng Đảng, nhằm thực hiện có hiệu quả một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng, xây dựng Đảng ta thật sự là đảng cách mạng chân chính, ngày càng trong sạch, vững mạnh, không ngừng nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của Đảng. Mục tiêu trọng tâm trước mắt được Nghị quyết nhấn mạnh là ngăn chặn, đẩy lùi, khắc phục tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống của cán bộ, đảng viên, nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của các tổ chức đảng và vai trò tiền phong, gương mẫu của cán bộ, đảng viên, trước hết là cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp để củng cố niềm tin của đảng viên và nhân dân đối với Đảng. Để đạt mục đích trên, Trung ương yêu cầu việc chuẩn bị và tổ chức kiểm điểm ở các cấp phải chu đáo, chỉ đạo chặt chẽ, tiến hành nghiêm túc, thận trọng, làm đến đâu chắc đến đó, bảo đảm đạt kết quả thực chất; tránh làm lướt, làm qua loa, hình thức, chiếu lệ; khắc phục tình trạng xuê xoa, nể nang cũng như lợi dụng phê bình để “đấu đá”, trù dập, vu cáo lẫn nhau với những động cơ không trong sáng; nghiêm khắc xử lý những trường hợp trù dập người phê bình hoặc lợi dụng phê bình để vu cáo.

Thứ hai, phương châm, phương pháp thực hiện tự phê bình và phê bình cần kiên quyết, tích cực, khẩn trương nhưng không nóng vội, cực đoan, lấy tự phê bình và phê bình của cấp trên làm gương cho cấp dưới. Đảng ta nhấn mạnh: Khi tiến hành kiểm điểm, tự phê bình và phê bình là để “trị bệnh cứu người”; đồng thời, giúp nhau cùng tiến bộ, vì sự trong sạch, vững mạnh của mỗi cá nhân, tổ chức và sự nghiệp chung của Đảng. Tự phê bình và phê bình phải vừa giữ đúng nguyên tắc, vừa phải có tính thuyết phục, có lý, có tình; kiên trì, bền bỉ, thường xuyên, liên tục, không chủ quan, nóng vội, máy móc, cứng nhắc. Và, cũng kiên quyết xử lý nghiêm những trường hợp cố tình không tự giác nhận và sửa chữa khuyết điểm, những trường hợp cố tình bao che sai phạm, khuyết điểm. Cùng với việc nhấn mạnh quyết tâm chính trị cao của toàn Đảng, thái độ nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, khách quan, không nể nang, né tránh, Nghị quyết lần này đặc biệt nhấn mạnh phát huy vai trò tiền phong, gương mẫu của cán bộ lãnh đạo, nhất là cán bộ cấp cao trong tự phê bình và phê bình. Nghị quyết chỉ rõ: Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, các cấp ủy đảng, cán bộ chủ chốt, nhất là cấp Trung ương, người đứng đầu làm trước và phải thật sự gương mẫu để cho các cấp noi theo; phải làm kiên quyết, kiên trì, xác định rõ lộ trình thực hiện, thời gian hoàn thành, làm từng bước vững chắc, thường xuyên kiểm tra, giám sát chặt chẽ. Nghị quyết cũng chỉ rõ làm tốt nhiệm vụ xây dựng Đảng cũng chính là để thúc đẩy thực hiện nhiệm vụ chính trị. Do đó, phải kết hợp tự phê bình và phê bình với việc thực hiện nhiệm vụ chính trị và trên cơ sở nhiệm vụ chính trị để tiến hành kiểm điểm, tự phê bình và phê bình. Để đợt tự phê bình và phê bình lần này có hiệu quả, các cấp ủy, tổ chức đảng phải bình tĩnh, tỉnh táo, không nóng vội, cực đoan; đồng thời, không để rơi vào trì trệ, hình thức, không chuyển biến được tình hình; phải giữ đúng nguyên tắc, không để các thế lực thù địch, những phần tử cơ hội lợi dụng, kích động, xuyên tạc, đả kích gây rối nội bộ.

Thứ ba, đối tượng thực hiện tự phê bình và phê bình được mở rộng trong toàn Đảng, nơi kiểm điểm, tự phê bình và phê bình được xác định rõ đối với mỗi cán bộ, đảng viên. Khác với các nghị quyết trước đây, Nghị quyết Trung ương lần này chỉ rõ các đối tượng phải thực hiện tự phê bình và phê bình. Đó là các cấp ủy, tổ chức đảng, tập thể lãnh đạo cơ quan, đơn vị và mỗi cán bộ, đảng viên trong toàn Đảng, từ Trung ương đến cơ sở đều phải tiến hành kiểm điểm tự phê bình và phê bình. Hướng dẫn của Ban Tổ chức Trung ương thực hiện Nghị quyết Trung ương 4, nhấn mạnh: Mỗi tổ chức đảng, mỗi cán bộ, đảng viên từ Trung ương đến cơ sở, từ cán bộ cấp cao đến từng đảng viên, từ đảng viên đương chức đến đảng viên đã nghỉ hưu, phải thực sự tự giác, trung thực, xem xét, nhìn lại mình để phát huy ưu điểm, có dũng khí tự thấy rõ khuyết điểm và tự mình sửa chữa, không chờ đến khi tổ chức hội nghị kiểm điểm; phải thực sự cầu thị, khách quan với ý thức xây dựng trong kiểm điểm, tự phê bình và phê bình.

Kế hoạch thực hiện Nghị quyết Trung ương 4, khóa XI của Bộ Chính trị chỉ rõ: Các đồng chí Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng kiểm điểm ở tập thể Bộ Chính trị, Ban Bí thư, ở đảng đoàn, ban cán sự đảng hoặc tập thể lãnh đạo cơ quan (nơi không có đảng đoàn, ban cán sự đảng), ở chi bộ; các đồng chí cấp ủy viên kiểm điểm ở ban thường vụ (nơi không có ban thường vụ thì kiểm điểm ở cấp ủy) hoặc ban cán sự đảng, đảng đoàn, tập thể lãnh đạo cơ quan (nơi không có ban cán sự, đảng đoàn), ở chi bộ; các đảng viên khác kiểm điểm tại chi bộ đang sinh hoạt. Ngoài những nơi kiểm điểm nêu trên, Hướng dẫn của Ban Tổ chức Trung ương còn nêu rõ những đảng viên tham gia các tổ chức khác với cương vị là người đứng đầu thì kiểm điểm ở tập thể lãnh đạo các tổ chức đó về trách nhiệm của cá nhân trước những thiếu sót, khuyết điểm trong lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành của tập thể lãnh đạo tổ chức đó.

Thứ tư, nội dung thực hiện tự phê bình và phê bình được xác định cụ thể đối với từng tập thể, cá nhân, trong đó tập trung kiểm điểm những vấn đề cấp bách và những hạn chế, yếu kém kéo dài. Có thể nói, đây cũng là một điểm mới so với các nghị quyết trước đây. Kế hoạch thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 của Bộ Chính trị đã nêu rõ các cấp ủy, tổ chức đảng, tập thể lãnh đạo cơ quan, đơn vị và mỗi cán bộ, đảng viên kiểm điểm, tự phê bình và phê bình theo các nội dung Nghị quyết đã nêu. Cụ thể: Một là, về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống; việc thực hiện Quy định về những điều đảng viên không được làm; trách nhiệm của cấp ủy, tổ chức đảng và từng đảng viên, của người đứng đầu về tình trạng cán bộ, đảng viên suy thoái; Hai là, những hạn chế, yếu kém trong công tác cán bộ, nhất là trong quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, đánh giá, bổ nhiệm, đề bạt, luân chuyển, bố trí cán bộ; Ba là, những hạn chế, khuyết điểm trong thực hiện nguyên tắc “tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách”, quyền hạn và trách nhiệm cá nhân trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao, đặc biệt là người đứng đầu… Hướng dẫn thực hiện Nghị quyết Trung ương 4, khóa XI, của Ban Tổ chức Trung ương chỉ rõ: Căn cứ vào 3 vấn đề cấp bách mà Nghị quyết Trung ương 4 đã nêu và Quy định về những điều đảng viên không được làm, đối chiếu với tình hình hiện tại của tổ chức và cá nhân, có liên hệ đến những năm trước đó để kiểm điểm, tự phê bình và phê bình; làm rõ tại sao những khuyết điểm, yếu kém đã chỉ ra từ nhiều năm nay nhưng chậm khắc phục, có mặt lại yếu kém, phức tạp thêm.

Bên cạnh đó, Kế hoạch thực hiện Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương và Hướng dẫn của Ban Tổ chức Trung ương còn chỉ rõ những biểu hiện của suy thoái về tư tưởng chính trị và đạo đức, lối sống trong cán bộ, đảng viên để các cấp ủy, tổ chức đảng và đảng viên nhận diện trong kiểm điểm, tự phê bình và phê bình.

Thứ năm, biện pháp và cách làm được xác định cụ thể, đồng bộ, có trình tự từ trên xuống dưới, tập thể làm trước, cá nhân làm sau. Để khắc phục tình trạng hình thức, né trách, hoặc làm lướt, làm ẩu, lần này Trung ương nêu rõ trình tự, nội dung yêu cầu cụ thể của các bước trước, trong và sau khi tiến hành kiểm điểm, tự phê bình và phê bình. Kế hoạch thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 của Bộ Chính trị và Hướng dẫn của Ban Tổ chức Trung ương nêu rõ: Bộ Chính trị, Ban Bí thư, ban thường vụ cấp ủy các cấp, ban cán sự đảng, đảng đoàn, lãnh đạo các ban đảng, lãnh đạo các cơ quan, đơn vị trực tiếp chỉ đạo tiến hành kiểm điểm, tự phê bình và phê bình theo ba bước:

Bước 1: Trước khi kiểm điểm, các cấp ủy cần tổ chức lấy ý kiến góp ý của tập thể các cấp ủy, tổ chức đảng (ban cán sự đảng, đảng đoàn), lãnh đạo các đơn vị trực thuộc cấp mình và các đồng chí nguyên là cấp ủy viên, nguyên là thủ trưởng các cơ quan, đơn vị trực thuộc đã nghỉ hưu; gợi ý kiểm điểm đối với những tập thể và cá nhân thuộc quyền quản lý của cấp mình, nếu thấy cần thiết. Ủy ban kiểm tra các cấp chủ trì phối hợp với các cơ quan liên quan, tham mưu cho ban thường vụ cấp ủy cấp mình nội dung gợi ý kiểm điểm của tập thể, cá nhân. Căn cứ vào những nội dung kiểm điểm nêu trong Nghị quyết và ý kiến góp ý của các tập thể, cá nhân hoặc gợi ý của cấp trên (nếu có) để tiến hành kiểm điểm theo quy định.

Bước 2: Tiếp thu ý kiến góp ý, gợi ý kiểm điểm (nếu có), xây dựng báo cáo kiểm điểm của tập thể, cá nhân và tiến hành kiểm điểm. Cấp trên kiểm điểm trước để làm gương cho cấp dưới; tập thể kiểm điểm trước, cá nhân kiểm điểm sau.

Bước 3: Báo cáo về kết quả kiểm điểm và thông báo tiếp thu góp ý. Sau khi kiểm điểm, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, ban thường vụ cấp ủy các cấp báo cáo kết quả kiểm điểm (tập thể và cá nhân) với ban chấp hành để ban chấp hành thảo luận, góp ý kiến. Ban cán sự đảng, đảng đoàn, lãnh đạo cơ quan, đơn vị báo cáo kết quả kiểm điểm (tập thể, cá nhân) đối với đảng ủy cơ quan, thủ trưởng các đơn vị trực thuộc. Kết quả kiểm điểm được thông báo đến những tập thể đã góp ý trước kiểm điểm. Cấp dưới báo cáo kết quả kiểm điểm với cấp trên. Những nơi kiểm điểm không đạt yêu cầu, cấp trên chỉ đạo kiểm điểm lại. Qua kiểm điểm, nếu có vi phạm đến mức phải xử lý thì các cơ quan chức năng xem xét, xử lý theo quy định của Đảng, Nhà nước. Kết quả kiểm điểm là căn cứ xem xét, sàng lọc và xây dựng đội ngũ cán bộ, đảng viên của mỗi cơ quan, đơn vị, gắn với quy hoạch cấp ủy, các chức danh lãnh đạo, quản lý và cán bộ chủ chốt.

Như vậy, có thể khẳng định việc thực hiện tự phê bình và phê bình theo tinh thần Nghị quyết lần này có vai trò đặc biệt quan trọng, không chỉ góp phần xây dựng, chỉnh đốn Đảng ta trong sạch, vững mạnh, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng, mà còn củng cố niềm tin của đảng viên và nhân dân đối với Đảng. Nghị quyết, Kế hoạch và các văn bản hướng dẫn cụ thể của Trung ương đã được ban hành; mục đích, chủ trương, phương châm, biện pháp đã được xác định. Kết quả thực hiện Nghị quyết chỉ còn phụ thuộc vào chính sự quyết tâm, tính kiên quyết của mỗi cấp ủy, tổ chức đảng và bản lĩnh, sự tự giác, tính tiền phong, gương mẫu của mỗi cán bộ, đảng viên./.